مدیریت منابع آب در ایران و جهان

آب سر منشاء تولید تلاش و تمدن است .خداوند در قرآن کریم به عنوان والاترین و تنهاترین خالق هستی  حیات هر چیزی را به آب وابسته دانسته است.و تداوم  حیات را در گرو وجود آب دانسته است.
  اهمیت آب و آبیاری در کشاورزی بر کسی پوشیده نیست.مخصوصا در کشاورزی ایران.آب سر منشاء تولید تلاش و تمدن است.در صنعت کشاورزی بهداشت و … تمامی فعالیت های بشری .اگر تمام مشکلات و مسائل مربوط به تولید کشاورزی را در در یک کفه ترازو و و مشکلات و مسائل مربوط به آب را در طرف دیگر قرار دهیم مشکلات مربوط به آب سنگین تر خواهد بود .

 

   کشور ایران در بخش نیمه خشک کره زمین قرار دارد پس خارج از ذهن نیست که آب از قدیم الایام ارزش بسیار والایی نسبت به دیگر مناطق داشته است.در گذشته با وجود مشکلات فراوان و نبود امکانات فنی برای دسترسی به آب های زیرزمینی دست حفر چاه و ایجاد قنات و.. زدند.

 

   بر خلاف نفت و کالاهای دیگر آب را نمی توان در حجم زیاداز جایی به جای دیگر انتقال داد و لذا مصرف آن فقط به منابع محلی محدود است.پس باید بپذیریم که اکثر مناطق کشور با کم آبی مواجه است. به طوری که در بعضی از مناطق امنیت و سلامت اقتصادی را به مخاطره  خواهد افکند.

 

   از جمله اینکه تغییرات اقلیم و اثر گازهای گلخانه ای الگوی بارندگی را تغییر داده است و در آینده نیز این مسئله جدی تر خواهد بود.

 

تدوین صحیح مصرف بهینه

 

آب مانند نفت از منابع ملی است و به نقطه خاصی تعلق ندارد این بدان معناست که پس از تامین نیازهای شرب و بهداشتی که بدون توجه به مسائل اقتصادی آن اجتناب ناپذیر است .

 

آب را باید با مصرف هزینه حداقل به نقاط مستعدی که بیشترین و بهترین استعداد را برای تولید ملی نسبت به سایر نقاط در اختیار دارند انتقال داده و درآمد های آن را از طریق خزانه دولت صرف هزینه های ملی و آبادانی کشور نمود.

 

شکی نیست که توسعه و اجرای طرح های آبی از نظر بالابردن استاندارد و سطح زندگی مردم الزامی است و اگر بخواهیم به مردم کمک شود باید توسئه برنامه های آبی صورت گیرد. اما این کار بدون تخلیه آب های زیر زمینی و خشک شدن رودخانه ها  و یا از بین رفتن جنگلها به آسانی حاصل نخواهد شد.

 

 

اگر آب را با کارایی بالا مصرف کنیم  بدون قطع نیاز شهری می توان نیاز دیگر شهروندان را برآورده ساخت با استفاده از روش های کار آمد در بخش صنایع ۴۰ تا ۸۰ درصد در کشاورزی ۱۰ تا ۱۵ درصد و در شهرها تا ۳۰ درصد کاهش داد.

 

آب یکی از بزرگترین چالش های قرن حاضر است که می تواند سر منشاء بسیاری از تحولات مثبت و منفی جهان قرار گیرد .

 

۵/۹۶ درصد از کل آب کره زمین در دریاها و اقیانوسها و مابقی ۷/۱ درصد در سفره های زیر زمینی  ۷/۱ درصد در یخچالها ی قطبی و ۰/۱ درصد در سطح است. از این ۰/۱ درصد آب در سطح ۱۲۹۰۰کیلو متر مکعب یا حدود یک صد هزارم کل آب کره زمین در اتمسفر است.

 

۵/۲ درصد از کل آب های زمین شیرین است که حدود ۶/۶۸ درصد آن به صورت جامد در یخچالهای قطبی و قله کوه ها قرار دارد. ۱۵ درص در زیر زمین در عمق ۶۰۰ متری و ۱۵ درصد در عمق بیش از ۶۰۰ متری قرار گرفته است. ۰۰۶/۰ درصد از کل آبهای شیرین در رودخانه ها جاری است  و آبهای بیولوژیکی ۰۰۳/۰ درصد در اندام حیوانات و گیاهان قرار گرفته است.

 

بنابراین بین توان تامین آب و شدت تقاضا در جهان خلاء ای وجود دارد که بحران آفرین است. هنگامی که این عدم تعادل با مجموعه راهکارهای مدیریتی قابل مهار نباشد زبان مفاهمه در بخش آب به زبان مخاصمه تغییر مکان خواهد داد چه در بعد محلی و چه در بعد ملی و جهانی .   طیق آخرین برآورد های یونسکو و فائو از چرخه آب در کره زمین نشان می دهد که متوسط  بارندگی سالانه ایران ۲۵۱ میلیمتر است که اختلاف قابل توجهی با متوسط  بارندگی  هر یک از قاره ها دارد و تنها با بارندگی کشور های نیمه خشک و صحرایی برخی از قاره ها قابل مقایسه است.

 

متوسط بارندگی در تمامی خشکی ها:۸۳۱میلیمتر

 

متوسط بارندگی در آسیا : ۷۳۲میلیمتر

 

متوسط سالانه ریزش های جوی در ایران ۴۱۳میلیارد  متر مکعب  این در حالی است که وسعت ایران ۱/۱درصد مساحت خشکی ها و ۳۵/۳ درصد مساحت قاره آسیا است. حجم ریزش های کشور تنها ۳۷/۰ درصد از کل ریزش های جوی خشکی های کره و ۲۹/۱ درصد حجم بارشهای قاره آسیا است.

 

متوسط سالانه تبخیر واقع در ایران حدود ۷۰ تا۷۱ درصد بارندگی سالانه برآورد شده که تنها قاره آفریقا با ۷۹ درصد و استرالیا با ۸۰ درصد تبخیر در شرایط نامساعد نزولی  هم نسبت با ایران می باشند.

 

آب برای زندگی ضروری است و منبع کلیدی برای سلامتی انسانها می باشد . حدود ۱/۲ میلیارد انسان در جهان به آب شرب  قابل اطمینان دسترسی ندارند.

 

اجلاس جهانی توسعه پایدار در سال۲۰۰۲  اجرایی نمودن اهداف و برنامه ریزی های کنفرانس ریو را در دستور کار قرار داد  و پنج محور آب  انرژی  سلامت  کشاورزی  و تنوع زیستی WEHAB  را به عنوان عناوین اصلی برگزید.

 

سال ۲۰۰۳ میلادی با نام سال جهانی آب های شیرین بیانگر اهمیت آب به ویژه آب های شیرین در حیات بشر و سایر جانداران و استفاده بهینه  و پایدار از این منابع است.

 

((  ما در ایران با دارا بودن مرز های آبی در شمال و جنوب کشور از منابع با ارزشی برخورداریم . ))

 

ایران دارای ۶ حوزه آبریز اصلی و ۳۱ حوزه آبریز فرعی  است و متوسط  دامنه تغییرات بارندگی  در نقاط مختلف ایران  بین ۲۰۰۰ میلیمتر  در حوالی تالش تا کمتر از ۵۱ میلیمتر در دشت کویر است . حدود ۷۲ درصد بارندگی سالانه کشور به میزان ۲۹۶ میلیارد متر مکعب به صورت تبخیر از دسترس خارج می گردد  میانگین میزان آب  ورودی به کشور از طریق رودخانه های مرزی سالانه حدود ۸ میلیارد متر مکعب است و میزان جریان  سطحی ناشی از تخلیه چشمه ها  سالانه  حدود ۷/۱۰ میلیارد متر مکعب برآورد شده و در مجموع کل جریانهای سطحی  رودخانه های کشور  حدود ۷/۹۹ میلیارد متر مکعب در سال و جمع تغذیه  سفره های آب زیرزمینی  حدود ۵۱ میلیارد متر مکعب در سال است.

 

از کل جریان حاصل از باران موثر حدود ۳۶ میلیارد متر مکعب در دشت ها نفوذ کرده و ۸۱ میلیارد متر مکعب به صورت جریان سطحی به  رودخانه ها جریان می یابد.

 

نقش آب در توسعه پایدار و وضعیت آب در ایران

 

چالش های بنیادی :

 

* محدودیت ذاتی آب

 

* عدم توازن بارندگی

 

* خشکسالی

 

* کاهش کیفیت منابع آب

 

* جمعیت و مصرف

 

*  محدودیت ذاتی آب:

 

از مهم ترین چالش های بخش آب در ایران است. ایران به علت شرایط خاص جغرافیایی و آب و هوایی سهم نا چیزی از آب شیرین را  دارا می باشد.

 

* عدم توازن بارندگی:

 

میزان نزولات جوی هم از بعد زمانی و هم از نظر کمیت و میزان استفاده در جغرافیای کشور ایران به شدت متفاوت است .چنانچه میزان بارندگی سالیانه بین مناطق کویری تا مناطق سرسبز ایران بین ۵۰ تا ۱۸۰۰ میلی متر متغییر است.

 

*خشکسالی:

 

محدودیت ذاتی منابع آب  زمینه را برای بروز خشکسالی های شدید در بخش هایی از کشور بیشتر کرده است.خشکسالی پدیده ای غیر طبیعی نیست  اما ابعاد و اثرات تخریبی آن به نسبت شدت و موقعیت جغرافیایی متفاوت است.

 

ایران یک دوره اقلیمی خشکسالی دارد که غالبا در دوره های ۱۰ و۳۰ ساله اتفاق می افتد و جلوگیری از آن خارج از دست بشر است. اما باید با پیامد های خشکسالی مقابله نمود . مقابله با پیامدهای خشکسازمانی موفق است که با پیش بینی و برنامه ریزی دوره های خشکسالی و ایجاد ظرفیت های لازم  هم در بعد تامین و هم در بعد مصرف با روشی پایدار به عبور از دوره خشکسالی  نایل آئیم.

 

     *کاهش کیفیت آب:

 

منابع آب در اثر بهره برداری و استفاده بی رویه همواره در معرض  آلودگی و با کاهش کیفیت بوده است. مصرف رو به رشد در تمامی عرصه های مصرف اعم از شرب  و صنعت و خدمات و کشاورزی  پیامدهای  تغییر و کاهش کیفیت را به دنبال دارد . در حال حاضر حدود ۲۹میلیارد متر مکعب  از پساب های کشاورزی و شهری و صنعتی  کنترل نشده وجود دارد که خطر بالقوه ای برای کاهش کیفیت منابع آب است و پیش بینی می شود این روند در سال ۱۴۰۰ به حدود ۴۰ میلیارد متر مکعب برسد.

 

تبعات کاهش کیفیت و آلودگی منابع آب باعث شیوع بیماری های مختلف است. کاهش آلودگی منابع آب با کاهش آلاینده ها امکان پذیر است. زباله ها  و فاضلاب ها  و پساب ها  و مواد شوینده  و سموم دفع آفات  و کود های شیمیایی و .. از آلاینده های مهم آب هستند.

 

 

 

  *جمعیت و مصرف:

 

ای دو متغیرهایی هستند که همواره سیر صعودی را طی می کنند و عدم تناسب بین آنها چالش های مربوط به آب را تشدید می کنند.

 

پیش بینی ها نشان می دهد که جمعیت ایران در سال ۱۴۰۰ به ۹۷/۵ میلیون نفر خواهد رسید و مقدار آب مورد نیاز برابر ۱۳۰ میلیارد متر مکعب خواهد بود که تامین این میزان آب از منابع تجدید پذیر آبی کشور امکان پذیر نخواهد بود.

 

     روش های تا مین آب:

 

۱ :سفره های آب زیر زمینی:

 

آب های زیرزمینی بسیار با ارزش بوده و بیشترین منابع آب در سطح کره زمین محسوب می شود. مقدار آب ذخیره شده در زیر زمین بیش از ۳۰ برابر تمام آبهای موجود در دریاچه ها  و رودخانه ها و مخازن آبی است . اکثر آبها وقتی تحت جریان  نفوذ  به داخل زمین هدایت می شوند به منابع آب زیر زمینی می پیوندند به عبارتی باعث تجدید حیات  و تغذیه منابع آبی در زیر زمین می شوند.

 

مخازن  زیر زمینی آب بر خلاف مخازن سطحی بی خطر و بدون هزینه نگهداری بوده و در صورتی که به طور صحیح مورد بهره برداری قرار گیرند می توانند مطمئن ترین و دقیق ترین منبع آبی محسوب شوند.

 

۲ :چاه:

 

یکی از قدیمی ترین روش های بهره برداری از سفره های آب زیر زمینی حفر چاه در داخل سفره هاست  بشر از دوران گذشته با حفر چاههای کم عمق و دستی  آب مورد نیاز جهت مصارف شرب و کشاورزی خود را تامین می نموده است با توسعه  فناوری و دستیابی انسان به ابزار و ادوات پیشرفته  و حفر چاه های عمیق و با استفاده از ماشین آلات حفاری توانمند پیش رفته سوق پیدا کرده است .

 

۳: قنات:

 

یکی از شاهکار های فنی مهندسی ما دستیابی به آب های زیر زمینی  و اتقال آن در زیر زمین است که به قنات یا کاریز معروف می باشد.

 

در ایران حداقل ۵۰۰۰ سال سابقه دارد و برای تامین آب کشاورزی و شرب  و بهداشت جوامع مسکونی بهره برداری شده است . از آن جمله می توان به قنات گناباد چاهی به عمق ۳۵۰متر و قدمتی حدود ۲۵۰۰ سال اشاره کرد. البته حفر قنات در  کشور های همسایه عراق و افغانستان  و پاکستان و کشور های چین و مراکش و الجزایر نیز مرسوم بوده است.

 

۴: چشمه:

 

نقاط  خروجی طبیعی آب از سفره های زیرزمینی را چشمه گویند که معمولا در شرایطی عملی می شود که سفره آبداری در نقطه ای با سطح زمین قابل نفوذ برای آب  تماس پیدا کند .

 

در سال ۱۳۶۰ وزارت نیرو تعداد چشمه ها را ۹۸۴۱ دهنه و میزان برداشت آب را ۷/۸ میلیارد متر مکعب اعلام نموده است.

 

۵:آبهای سطحی:

 

قسمتی از بارش های که به داخل زمین نفوذ نمی کند در سطح زمین جاری گشته و جریان آبهای سطحی را تشکیل می دهد . آب های سطحی همچنین ممکن است از منابع زیرزمینی  به وجود آمده باشد و همچنین این آب ها پس از آنکه در سطح زمین به جریان می افتند ممکن است دو وضعیت برای آن ها به وجود آید:

 

۱:به صورت آب های سطحی جاری در چرخه هیدرولوژی قرار گیرند.

 

۲:به صورت آب های سطحی راکد ظاهر شوند.

 

    سیاست ها و راهبرد ها

 

آب گنجینه مشترک انسان هاست که باید به نسل های بعدی سپرده شود  لذا محور های زیر اهمیت خاصی را در آینده برنامه های آب دارند:

 

– جلوگیری از تخریب منابع آب و حفظ  و احیاء  و توسعه بهره برداری بهینه از آن ها در جهت توسعه پایدار

 

– بهره برداری بهینه از آب های مرزی کشور

 

– اصلاح قانون توزیع عادلانه آب و تدوین قانون جامع آب کشور

 

– اعمال الگوی مصرف آب در بخش کشاورزی  و صنعت و شرب با شرایط اقلیمی

 

– تعیین حریم بهداشتی و زیست محیطی برای منابع تامین کننده آب شرب

 

– تدوین روش های مدیریت ریک برای مقابله با خشکسالی و سیل

 

– تدوین اقتصاد آب از جمله اقتصاد محیط زیست در برنامه ریزی

 

– تهیه برنامه جامع ملی به منظور جلوگیری از ورود آب های آلوده به چرخه طبیعی

 

– ارزیابی اثرات زیست محیطی طرح های مهم توسعه منابع آب به منظور کاهش اثرات منفی بر محیط زیست

 

 

 

از ۵۰ سال گذشته تا کنون برای حل مشکلات آب طرح های بزرگ از جمله سد سازی انجام گرفته است و در حال انجام گیری می باشد تا امکان آبیاری برای کشاورزی با آب کافی انجام گیرد و بدین وسیله انرژی برق از آب و همچنین آب شرب و کشاورزی تولید گردد.

 

مسئله استفاده غیر منطقی از منابع آب در کشاورزی ایران یک حقیقت آشکار و انکار ناپذیر می باشد که به صورت های گوناگون انجام می گیرد که در رأس آن ها استفاده غیر بهینه در پاره ای موارد مخرب از منابع تجهیز شده موجود است.

 

از مشکلات دیگر بخش کشاورزی ایران سنتی بودن روش های تولید است که قسمت عمده آن نیز به دلیل پایین بودن سطح دانش کشاورزی است. لذا بخش آموزش ترویج و تحقیقات کشاورزی بیش از پیش باید به این مسئله رسیدگی کرده و فعال تر نقش خود را ایفا کند زیرا تنها راه امکان کشاورزی سنتی به تجاری اقتصادی تنها از طریق استفاده تکنولوژی نوین * در بخش گسترش ایستگاه های آموزشی و ترویج و تحقیقات در سطح مناطق روستایی کشور می باشد. زیرا بهره برداری بهینه از منابع آب  و خاک  و نیروی انسانی  و تکنولوژی در بخش کشاورزی زمانی میسر است که واحد های بهره برداری آموزش کافی دیده باشند و در ضمن ای واحد ها در حد و اندازه مناسب و مطلوب باشد  لذا قبل از طراحی  هر گونه نظام بهره برداری از اراضی کشور باید تدابیر لازم در جهت همکاری کشاورزان در بین خود به وسیله کم رنگ کردن انگیزه مالکیت زمین و فراهم سازی زمینه پذیرش کار تولید تعاونی صورت پذیرد.

 

از سوی دیگر با توجه به افزایش جمعیت وضعیت عرضه و تقاضای جهانی غذا بدون شک بحرانی خواهد شد ضروری است که سیاست گذاران کشاورزی و رفع موانع ای مهم برای توسعه شبکه آبیاری و زهکشی اقدامات اساسی انجام دهند.

 

توصیه هایی برای برنامه ریزی و اجرای طرح های مدیریت مصرف آب:

 

۱: توسعه شیوه های جدید آبیاری قطره ای و بارانی در راستای استفاده از منابع موجود آب

 

۲: احداث شبکه های آبیاری و زهکشی سدهای ساخته شده و در حال ساخت

 

۳: اجرای برنامه های آبخیز داری در بالادست سدها *

 

۴:ایجاد شبکه های تعاونی آبیاری در بخش کشاورزی با توجه به اینکه در بعضی از مناطق باران خیز کشور به ویژه در مناطق شمالی در آبیاری مزارع برنج بیشترین مقدار آب به زمین نفوذ می کند و مقداری هم به رود خانه ها می ریزد و جریان آب رودخانه ها را تعادل می بخشد و مقداری هم به نواحی عمیق تر جاری می گردد که در نتیجه آب های زیر زمینی را تشکیل می دهد.

 

بررسی اثرات رژیم های مختلف آبیاری و ریز مغذی ها بر عملکرد آب آّیاری در زراعت گویجه فرنگی

 

بررسی ۱۳۸۲-۱۳۸۱ در مزرعه مرکز تحقیقات کشاورزی ورامین  اثر سه میزان آب آبیاری بر اساس ۶۰, ۸۰, ۱۰۰ % تبخیر از تشک تبخیر کلاس Aو چهار تیمار کودی NPKZn, NPK , NPKFe ,  و NPKFeZn بر عملکرد محصول گویجه فرنگی با روش آبیاری قطره ای با دور آبیاری یکسان در زمان محصول دهی در غالب طرح آماری کرت های خورد شده  با سه تکرار در یک خاک لوم رسی مورد مطالعه قرار گرفت.

 

نتایج نشان داد اثر عوامل اصلی و اثرات عوامل فرعی و اثرات متقابل آنها بر متوسط عملکرد میوه و کارایی آب مصرفی معنی دار می باشد . مصرف آهن و روی باعث افزایش معنی دار عملکرد و بازده آب آبیاری در مقایسه با تیمار مشاهده شد.

 

از طرفی افزایش مصرف آب  عملکرد و بازده آب آبیاری را به طور معنی داری افزایش داد در این خصوص مناسب ترین ترکیب تیمارهای آبیاری و کودی  اعمال رژیم آبیاری به میزان ۱۰۰% تبخیر و تیمار کودی NPKFeZnبا متوسط تولید میوه ۴۸.۱ تن در هکتار و کارایی آب آبیاری ۶.۲ کیلوگرم محصول به ازای مصرف یک متر مکعب آب آبیاری بود.

 

حوزه های آبخیز کشور

 

۱ :حوزه آبخیز دریای خزر

 

به مساحت آن به ۱۷۳,۳۰۰ کیلومتر مربع میرسد دارای شیب زیاد بوده و بیشترین اختلاف ارتفاع حوزه آبخیز های کشور را بالغ بر ۵۵۰۰متر است  به خود اختصاص داده است. در این محدوده ۱۳رودخانه با مساحت حوزه آبخیز بیش از هزار کیلومتر مربع وجود دارد که رودخانه های ارس ,سفید رود, هراز و اترک از نظر وسعت حوزه آبخیز و ویژگی های اقلیمی و تداوم آب دهی متفاوت از حوزه دیگر می باشد.

 

 

 

۲ :حوزه خلیج فارس و دریای عمان

 

با مساحت۴۳۷,۱۵۰   کیلومتر مربع یکی از پهناور ترین حوزه آبخیز های ایران محسوب می گردد و رودخانه های غرب ,جنوب غربی   و جنوب زیر حوزه های سر چشمه گرفته از کوه های زاگرس و بشاگرد و بلوچستان را در بر می گیرد.

 

جمعأ۲۹رودخانه با مساحت بیش از ۱۰۰۰ کیلومتر مربع در این زیر حوزه وجود دارد.

 

۳ :حوزه آبخیز ارومیه

 

با مساحت ۵۰,۸۵۰ کیلومتر مربع است در این حوزه دریاچه ارومیه هشت رودخانه با مساحت آبریز بیش از هزار کیلومتر مربع وجود دارد و زرینه رود بزرگترین و مهم ترین آنها به شمار می رود.

 

۴ :حوزه آبخیز دریاچه نمک قم

 

با مساحت۵۰,۸۵۰ کیلومتر مربع است و بخش بسیار ناچیز و کوچکی از آن به دریاچه حوض سلطان و کویر میغان و دشت جنوبی قزوین وارد می گردد.رودخانه های کرج, جاجرود, شور, قره چای و قمرود  به این حوزه زهکشی می شودکه رودخانه شور و قره چای و قمرود بزرگترین آنها محسوب می شود.

 

۵ :حوزه آبخیز اصفهان و سیرجان

 

از زیر حوزه های کوچک باتلاق گاوخونی ,کویر ابر کوه ,شوره زار مروس و کویر سیرجان تشکیل یافته است .دارای ۹۰,۷۰۰ کیلومتر مربع مساحت و زاینده رود بزرگترین رودخانه آن به شمار می رود.

 

(انتقال آب کارون از تونل کوه رنگ به زاینده رود از وقایعی است که بر بیلان هیدرولوژیک این محدوده تأثیر دارد.)

 

۶ :حوزه نیریز یا بختگان

 

با مساحت ۳۱۰۰۰ کیلومتر مربع از حوزه های فرعی دریاچه کافتر , دریاچه بختگان و دریاچه مهار لو  تشکیل شده است رودخانه کر مهمترین رود این منطقه محسوب می شود.

 

۷ :حوزه آبخیز جازموریان

 

با مساحتی برابر ۶۹۶۰۰ کیلومتر مربع در جنوب شرقی ایران و بین رشته کوه های بشاگرد در جنوب و جبال در شمال جای دارد و آب های سطحی آن تمامأ هامون جازموریان می ریزد. در این حوزه ۵رودخانه با مساحت آبریز بیش از ۱۰۰۰کیلومتر مربع وجود دارد که هلیل رود بزرگترین آن هاست.

 

۸ :حوزه دشت کویر

 

یکی از کم باران ترین حوزه های کشور محسوب می شود از حوزه های کوچکتری همچون کویر حاج علی قلی , کویر نمک, دشت گناباد تشکیل می شود و مساحت آن ۲۲۷۴۰۰ کیلومتر مربع  است.از رود خانه های این حوزه حبله رود در گرمسار و کال شور جاجرم که یکی از طویل ترین رودخانه های ایران است.

 

۹ : حوزه آبخیز کویر لوت

 

این حوزه از کم باران ترین و خشک ترین حوزه های ایران است . با مساحت ۱۹۹۰۰۰ کیلومتر مربع است از مهمترین رود خانه های آن رودخانه تهرود در استان کرمان که اغلب سیلابی و فصلی است.

 

۱۰ :حوزه اردستان ,یزد, کرمان:   با مساحت ۹۹۸۰۰ کیلومتر مربع یکی از خشک ترین و بی آب ترین حوزه های ایران است از زیر حوزه های کوچک تری همچون کویر سیاه کوه , کویر درانجیر , دشت جنوب خاوری یزد , شنزار کشکوئیه ,دشت کویرات ,دغ سرخ و شنزار های جنوب کرمان تشکیل یافته است.

 

۱۱ :حوزه هامون

 

در شرق ایران با مساحتی برابر ۱۰۹۸۵۰کیلومتر و از حوزه های کوچک تری چون نمکزار خواف , دریاچه نمک زار , دریاچه هامون صابری ,لورگ شتران , دریاچه هامون , هامون گود زره , دریاچه کرگی , هامون ماشکل و نمکزار کپ و…  تشکیل شده است.این حوزه نیز از کم باران ترین و خشک ترین حوزه های ایران به شمار می آید و رود های هیرمند و ماشکل مهمترین رود های آن به شمار می آید.

 

مدیریت آبیاری

 

گرفتگی فیزیکی:

 

منابع آبی دارای ذرات ماسه به بزرگی دهانه ورودی و خروجی قطره چکان ها از مهمترین عواملی هستند که باعث گرفتگی قطره چکان ها از نوع فیزیکی می شود. بنابراین انتخب نوع قطره چکان نیز در پیشگیری از گرفتگی فیزیکی نقش مؤثری دارد . معمولأ منابع آبی زیرزمینی می تواند حاوی ذرات شن و ماسه مضر باشد. حتی اگر غلظت ذرات موجود در آب آبیاری به میزان ۵۰۰ppm برسد در صورتی که از سیستم فیلتراسیون  مناسب استفاده شود مشکلی پیش نخواهد آمد.

 

گرفتگی بیولوژیکی:

 

معمولأ سلول های باکتریایی و همچنین جلبک ها آنقدر کوچک هستند که به راحتی از فیلتر های آبیاری عبور می کنند و موجب مسدود شدن قطره چکان ها در سیستم های قطره ای می گردند. معمولأ سیستم های آبیاری قطره ای محیط مناسبی برای رشد این گونه موجودات هستند. همچنین اگر آب آبیاری از منابع آب های سطحی تأمین شود می تواند حاوی خزه ,حلزون و قطعات گیاهی باشد که باید از ورودشان به سیستم جلوگیری شود. جهت جلوگیری از ورود ذرات بسیار درشت به سیستم باید از محفظه های توری مناسب در لوله مکش پمپ استفاده نمود.در این موارد وجود یک فیلتر شن مناسب قبل از فیلتر دیسکی اجتناب ناپذیر میباشد.

 

فیلتر های مناسب جهت مقابله با رسوبات فیزیکی و بیولوژیکی:

 

۱: هیدروسیکلون

 

از فیلتر های اولیه مجموعه سیستم کنترل می باشد و صرفأ ذرات شن بزرگتر از ۱میلیمتر را می تواند جدا سازد. معمولأ جهت استفاده از منابع آب های سطحی با کیفیت نامطمئن ,هیدروسیکلون نقش مهمی جهت تصفیه ذرات درشت ایفا می کند.

 

بسته به غلظت مواد معلق در آب آبیاری محفظه زیرین آن بای بین هر ۳ الی ۱۰ روز یک بار باز بینی شود.

 

۲: فیلتر شنی

 

پس از هیدروسیکلون قرار می گیرد عامل بسیار مؤثری در تصفیه عوامل آلی و جلبک ها می باشد در حالی که می تواند درصد مناسبی از ذرات معلق بزرگتر از ۰.۵ میلینتر را نیز در خود نگاه دارد .

 

حدود ۰.۸ اتمسفری بین ورودی و خروجی فیلتر می بایست فیلتر ها شستشو شوند بدین معنی که جریان آب در محفظه ها عکس شده تا  ذرات تصفیه شده مابین دانه های فیلتر از آن خارج شوند.

 

باید دقت شود در هنگام شستشو از آب تصفیه شده استفاده گردد.

 

۳: فیلتر دیسکی یا توری

 

معمولأ جهت جلوگیری از عبور ذرات درشت تر از ۱۰۰میکرونی یا به عبارتی بین ۰.۱ تا ۰.۳ میلی متر به کار می روند .

 

در میان ذرات گرفتار شده می توان انواع شن و ماسه های ریز دانه, ذرات جلبک و مواد ارگانیک عبور کرده از فیلتر های قبلی را مشاهده نمود.

 

در یک ایستگاه مرکزی در سیستم های آبیاری قطره ای ,این نوع فیلتر آخرین فیلتر می باشد و از اهمیت ویژه ای مخصوصأ در سیستم هایی که در آن قطره چکان ها و یا نوارهای آبیاری قطره ای از حساسیت ویژه ای برخوردار هستند , برخوردار می باشند. در کل فیلتر های دیسکی با مش مناسب یکی از حساس ترین عضو های سیستم کنترل مرکزی می باشند.

 

در این نوع سیستم ها در صورت افت فشار به میزان ۰.۷اتمسفر بین دو سر ورودی و خروجی فیلتر  , backwash شود.

 

شستشو در صورت پکیج بودن سیستم مراحل راحتی داشته و تنها با باز و بسته کردن دو شیر جهت هر فیلتر به صورت متوالی امکان پذیر می باشد. در غیر این صورت معمولأ با باز شدن محفظه آن اقدام به تمیز نمودن دیسکها می شود.

 

اخیرأ فیلتر های دیسکی از نوع تلفیق دیسک های شبکه ای با نام فیلتر های دیسکی سه بعدی این امکان را به مصرف کننده می دهد تا با افزایش سطح جانبی فیلتراسیون به میزان ۱۰ برابر فیلتر های دیسکی پیشین و افزایش راندمان و کاهش افت فشار ,دفعات شستشو در یک دوره کاری کاهش داده شود.

 

در ضمن شستشو دیسک های شبکه ای در این نوع سیستم ها بسیار ساده تر از دیسک های پیشین می باشد.

 

گرفتگی شیمیایی

 

بیش از ۹۰% از گرفتگی های شیمیایی در سیستم های آبیاری معمولأ از دو عامل ” کربنات کلسیم” و ” آهن” نشأت می گیرد.

 

کربنات کلسیم به ۲ صورت قابل رسوب گذاری می باشد:

 

۱.تبخیر آب  و باقی گذاشتن نمک های موجود در آب که بیشتر در دهانه قطره چکان ها صورت می گیرد.

 

۲.افزایش دما و یا ph که باعث کاهش حلالیت کربنات کلسیم در آب شده و با واکنش با سایر فلزات موجود در آب از جمله ca باعث رسوب کربنات ها در لوله و قطره چکان ها می شود. عناصر آهن موجود در آب آبیاری با اکسیداسیون  بیولوژیکی مواجه شده و رسوبات اکسید آهن با رسوب در آب موجب گرفتگی در پیرها می شود.

 

تزریق مواد شیمیایی به درون سیستم آبیاری:

 

۱: جلوگیری از رسوب کربنات:

 

تزریق دایمی اسید سولفوریک ,هیدروکلریک و یا فسفریک جهت نگاه داشتن ph آب آبیاری نزدیک به ۷ و در مواردی که به صورت موضعی هر یک ماه یکبار تزریق صورت می گیرد. پایین آوردن ph تا حد ۳ و در مواردی که تزریق اسید به منظور برطرف کردن رسوب تثبیت شده به کار می رود  ph می بایست تا حد ۲ پایین آورده شود. در مواردی که ph به میزان ۳ یا پایین تر می رسد جهت جلوگیری از آسیب دیدن ریشه ها مدت تزریق می بایست نهایتأ ۱۵-۲۰ دقیقه باشد.

 

با تزریق اسید حلالیت کربنات کلسیم بالا رفته و امکان رسوب گذاری کربنات کلسیم پایین می آید. قبل از تزریق خورندگی اتصالات آهنی و آلومینیومی توسط اسید می بایست مد نظر قرار گیرد. معمولأ اتصالات پلی اتیلن و پی وی سی  نسبت به اسید مقاوم هستند.

 

۲: جلوگیری از رسوب آهن:

 

می توان قبل از ورود آب به پمپ آن را به استخر هدایت کرده و عملیات هوادهی صورت گیرد و بدین ترتیب آهن اکسید شده در کف استخر رسوب می کند.

 

از اقدامات شیمیایی در این مورد تزریق کلرین به سیستم آبیاری می باشدکه در این مورد مسائل زیست محیطی ,تثبیت کلرین در خاک و حساسیت گیاهان می بایست در نظر گرفته شود.

 

۳: شستشو گرفتگی های بیولوژیکی و ارگانیک:

 

در سیستم های آبیاری تزریق کلرین به صورت دائم به میزان ۱ الی ۲ ppm پیشنهاد می شود.مدت تزریق می بایست برابر ۱۰ الی ۲۰ دقیقه جهت دورترین دریپر در سیستم باشد. اگر گرفتگی شروع شده و در مرحله میانی باشد غلظت ۵ppm پیشنهاد می شود و در صورتی که گرفتگی در مرحله بحرانی باشد با غلظت ۲۰ الی ۳۰ppm می توان سیستم را شستشو داد. در کل جهت کنترل رشد بیولوژیکی مواد ارگانیک تزریق دوره ای به روزانه ترجیح داده می شود .

 

با توجه به اینکه سفید کننده های موجود در بازار که به مصارف خانگی می رسد همه جا در دسترس می باشد می تئان از این محلول به جای کلرین استفاده کرد به شرطی که به این نکته توجه کرد که سفید کننده ها دارای کلرین ۵درصد هستند .

 

جهت تست و کنترل شستشوی کامل سیستم ,غلظت کلرین در هنگام خروج از در  یپرها می بایست مساوی با غلظت کلرین تزریقی باشد . در کل در مورد تزریق کلرین به سیستم آبیاری می بایست نهایت دقت را مد نظر گرفت تا اثرات سوء آن بر محیط زیست ,تثبیت در خاک و حساسیت گیاه کنترل شود.

 

تزریق کود های محلول در آب در سیستم های آبیاری:

 

مکانیزم سیستم های آبیاری قطره ای به صورتی است که با راندمان بالای ۸۵% آب مورد نیاز تبخیر و تعرق گیاه را به محیط رشد ریشه ها می رساند همین امر و همچنین ارزش بالای کود های مورد نیاز گیاه موجب گشته تا از سالها پیش متخصصین تغزیه گیاه به فکر رساندن عناصر غذایی مورد نیاز گیاه به همین شیوه با راندمان بالا باشند.

 

راه هایی که تا کنون جهت تزریق کود در سیستم های آبیاری به کار گرفته شده متنوع می باشد. یکی از مؤثرترین و به صرفه ترین این شیوه ها استفاده از ونتوری تزریق کود mazzei injector می باشد که با راندمان بسیار بالا و با غلظت کاملأ یکنواخت محلول کود را به درون سیستم هدایت می کند.

 

نکته مهم در این مورد درصد حلالیت کود,درجه اشباع و ph آن می باشد. متأسفانه به کار گیری کود هایی با کیفیت بسیار پایین باعث به وجود آمدن خسارات بسیار جبران ناپذیر به سیستم آبیاری می شود.

 

به تازگی کود های unec علاوه بر تأمین نیاز غذایی گیاهان  با پایین آوردن ph آب آبیاری در حدود ۴-۳ باعث عدم رسوب گذاری املاح محلول در آب گشته و علاوه بر آن به تدریج باعث شستشوی رسوبات پیشین نیز می گردد. این نوع کود ها در حال حاضر بسیار مطرح بوده و هر سال استفاده کنندگان از سیستم های آبیاری به خصوص سیستم های قطره ای را به خود جلب می کند.

 

گرفتگی در سیستم های آبیاری قطره ای:

 

۱: گرفتگی فیزیکی  (رسوبات معلق غیر محلول )

 

۲: گرفتگی بیولوژیکی و مواد آلی  (باکتری ها و جلبک ها)

 

۳: گرفتگی شیمیایی  ( مواد محلول در آب)

 

گرفتگی در سیستم های آبیاری می تواند هم زمان سه نوع موارد بالا را شامل شود ولی در کل دلیل گرفتگی در سیستم های آبیاری بستگی به نوع منبع آب در آن سیستم دارد.

 

منابع تأمین آب در سیستم آبیاری دو گروه هستند:

 

*منابع زیر زمینی – مثل چاه های آب عمیق و نیمه عمیق

 

*منابع آب سطحی – مانند رودخانه ها ,کانال های رو باز و شبکه های آبیاری

 

آنالیز آب آبیاری

 

با آزمایش آب آبیاری و آنالیز آن که معمولأدر آزمایشگاه های آب و خاک سراسر کشور صورت می پذیرد می توان تصمیم لازم را در مورد چگونگی مدیریت سیستم فیلتراسیون و شستشوی شیمیایی لوله های آبیاری به صورتی که آب آبیاری از عمق بیش از ۳۰ متری تأمین می شود, جمعیت باکتریایی کم اهمیت و زمانی که آب از منبع سطحی تأمین می شود پارامتر سولفید هیدروژن کم اهمیت خواهد بود.

 

 

 

ایران با متوسط نزولات جوی ۲۶۰میلی متر در سال یکی از کشور های خشک جهان محسوب می شود. با توجه به رشد جمعیت در تؤسعه صنعتی و حفاظت اکوسیستم ها  تقاضای آب را روز به روز افزایش داده است.

 

جایگاه نیرو گاه های آبی در استراتژی کشور

 

نیروگاههای آبی ، سازه‌های عظیم و پیچیده‌ای هستندکه در زمانی طولانی و با صرف هزینه‌های بسیار بنا می‌شوند. در کنار تولید برق، با احداث سدها و ایجاد مخازن تغییرات زیست محیطی و تحولات بسیاری در شرایط زندگی و توسعه اجتماعی، اقتصادی و حتی سیاسی منطقه اجرای طرح پدید می‌آید. در کشورهایی نظیر ایران که از کمبود منابع سرمایه‌گذاری رنج می‌برد و ظرفیتهای شناخته و ناشنانخته بسیاری جهت احداث نیروگاههای آبی در اختیار دارد، استراتژی توسعه نیروگاههای آبی نمی‌تواند فارغ از جنبه‌های دیگر توسعه کشور باشد.

 

تا زمانیکه منبع اصلی سرمایه‌گذاری در این بخش دراختیار دولت و حکومت مرکزی است و امکان سرمایه‌گذاری بخش خصوصی بصورت واقعی و موثر فراهم نشده است تداوم سرمایه‌گذاری در زمان منطقی جهت بالفعل ساختن این ظرفیت‌ها در گرو پیشرفتهای ملموس و همه‌جانبه در منطقه اجرای طرح می‌باشد.          طرحهای سد و نیروگاه کرخه و سد و نیروگاه کارون۳ که هزینه آن به ترتیب در حدود ۴۰۰ و ۶۵۰ میلیارد تومان برآورد می‌شود مثالهای روشنی در این بحث می‌باشند. دریاچه‌های جدید، توسعه فعالیتهای کشاورزی، دامداری، گردشگری، جابجایی و اسکان مجدد روستاهای منطقه اجرای طرح، افزایش اشتغال صنعتی و خدماتی در دوره اجرای طرح و ایجاد فرصت جهت کسب مهارتهای مختلف و همچنین افزایش اشتغال کشاورزی، دامداری، خدماتی و صنعتی پس از شروع بهره‌برداری از نتایج مستقیم و غیرمستقیم این دو طرح می‌باشد. اگر این فرصتها در جهت تغییر سیمای منطقه طرح و توسعه همه‌جانبه مورد توجه قرار نگیرد. تداوم سرمایه‌گذاری در نیروگاههای آبی با محدودیتهای زیادی مواجه خواهند شد، حال آنکه اگر احداث یک نیروگاه آبی مترادف با ارمغان توسعه و پیشرفت برای هر منطقه باشد به جهت جلوگیری مناسب در تخصیص منابغ محدود خواهد انجامید. پروژه‌های سدهای بزرگ برقابی از جمله سرمایه‌گذاری‌های کلان محسوب می‌شوند که معمولاً به بیش از دو میلیارد دلار سرمایه نیاز دارند.

 

اگر با معیارهای اقتصادی بین‌المللی بسنجیم، در ایران نیز طرحهای کارون ۳ و کرخه (شامل شبکه‌های آبیاری و زه‌کشی) با سرمایه‌گذاری در حدود یک میلیارد دلار ساخته شده‌اند. چنین پروژه‌های بزرگی که معمولاً با یک یا چند هدف معین اجرا می‌شوند، امکانات و ظرفیت‌های بالقوه‌ای در پیرامون خود ایجاد می‌کنند. این آثار و پتانسیل‌ها را می‌توان در سه دوره‌ی قبل از ساخت (مطالعه و طراحی)، حین ساخت و پس از ساخت (بهره‌برداری و از کاراندازی) مورد بررسی قرار داد. ۱-پتانسیل‌ها و آثار قبل از ساخت مرحله مطالعات و طراحی سدهای بزرگ بسیار طولانی است و نتایج آن مهمترین سند برای تصمیم‌گیری در خصوص احداث سدها بشمار می‌آید.

 

از طرف دیگر تاخیر جدی بین تصمیم‌گیری برای احداث یک سد و تامین مالی برای شروع اجرای آن وجود دارد در این دوران، سرمایه‌گذاری در منطقه طرح دچار تزلزل خواهد بود . از یک طرف ممکن است بخش خصوصی یا دولتی که قصد سرمایه‌گذاری در منطقه را دارد بدلیل ترس از به زیر آب رفتن سرمایه خود دست از سرمایه‌گذاری بکشد و عملاً منطقه را از نظر رونق اقتصادی با مشکل مواجه سازد. از طرف دیگر ممکن است دستگاههای دولتی و یا کشاورزانی که از محدوده اجرای طرح کاملاً آگاه نیستند و یا نسبت به زمان شروع و پایان پروژه اطمینان کافی ندارند، اقدام به طراحی و سرمایه‌گذاری در جایی کنندکه بزودی و پس از شروع احداث در محدوده دریاچه سد قرار گیرد. از این نمونه پیرامون سدهای کرخه، کارون ۳ و کارون۴ موارد فراوانی به چشم می‌خورد. حدود ۲۱ کیلومتر مسیر سخت جاده روستایی و شوسه در ساحل چپ رودخانه کارون ۳ ساخته شده، بخشی از جاده ایذه به شهرکرد که در دوران مطالعات و طراحی سد کارون۴ ساخته شده و یک دستگاه پل روستایی در حاشیه دریاچه کرخه به زیر آب خواهد رفت. همچنین تعداد ۱۲ واحد ساختمان بهداشتی، آموزشی و تاسیسات آبرسانی در روستاهای واقع در مخزن کارون۳ نیز که در حین سالهای طراحی پروژه ساخته شده‌اند، در اثر آبگیری تخریب خواهند شد. این موارد که قطعاً دوباره‌کاری و اتلاف سرمایه محسوب می‌شود، ناشی از فقدان یک سازمان همه جانبه‌نگر در محدوده ساخت سدهای بزرگ است. این نقیصه در جائیکه یک سرمایه‌گذاری عظیم در حال طراحی است کاملاً مشهود و در عین حال عواقب آن بسیار پرهزینه است. از سوی دیگر پتانسیل‌هایی برای پیشرفت و توسعه در منطقه طرح، همزمان با طراحی پروژه وجود دارد که در صورت عدم استفاده از این فرصتها، خود به تهدید تبدیل می‌شوند. هنگامی که یک پروژه سدسازی را طراحی می‌کنیم علاوه بر مسائل فنی آن، می‌دانیم که به نیروی انسانی متخصص، تکنسین و کارگر ماهر نیاز خواهد داشت.

 

این یک فرصت برای منطقه خواهد بود تا در زمان اجرای پروژه نیازی به جذب نیروهای متخصص، تکنسین و کارگر ماهر از خارج منطقه نباشد. حدود ۷۰% نیروی انسانی شاغل در زمان اجرای سدهای کرخه و کارون ۳ بومی بوده‌اند ولی تقریباً بیش از ۹۰% آنها کارگر ساده و غیرمتخصص می‌باشند. بعبارتی سهم منطقه از نیروی متخصص، تکنسین و کارگر ماهر شاغل در کل پروژه کمتر از ۲۰% بوده است. این در حالیست که درست زمان طراحی سد و سالهای آغازین اجرای آن، ایجاد واحدهای دانشگاهی در شهرهای ایذه و دزفول و شوش در نزدیکی سدهای کارون۳ و کرخه در دستور کار مسئولین مربوطه بوده است که برنامه آموزشی و تربیت نیروی انسانی آنها ارتباطی با نیروی انسانی مورد نیاز طرحهای مذکور و یا فعالیتهای پس از آن نداشته است. این به مفهوم تبدیل فرصت به تهدید است.

 

مطالعه و طراحی راههای ارتباطی، کارخانجات و کارگاههای تولیدی و مانند اینها همزمان با مطالعه و طراحی سدهای بزرگ می‌تواند به ایجاد و بهره‌گیری از ظرفیتهای بالقوه و توسعه پایدار منطقه‌ای کمک نماید. بعنوان نمونه سد کارون۳ در فاصله ۲۵۰ کیلومتری شهر اهواز قرار گرفته است و توسعه و بهبود محورهای ارتباطی در منطقه اجرای طرح نه تنها مورد توجه و اهتمام دستگاههای مربوطه نبوده بلکه طرحی که ادامه محور شهرکرد به اهواز پس از ایذه می‌باشد (محور باغ‌ملک به هفتگل و هفتگل به اهواز) پس از اتمام پروژه کارون ۳ به بهره‌برداری خواهد رسید. ۳- آثار و پتانسیل‌های دوران ساخت اجرای یک پروژه عظیم که حدود یک میلیارد دلار هزینه دربر خواهد داشت یک فرصت بزرگ برای استفاده از پتانسیل‌های منطقه‌ای است. ایجاد اشتغال حدود ۵ تا ۶ هزار نفر برای مدت ۷ تا ۱۰ سال در هر یک از سدهای کرخه و کارون۳ هم برای مدت نسبتاً طولانی نرخ بیکاری را کنترل می‌کند و هم درآمد قابل توجهی را در منطقه توزیع می‌نماید. این درآمد در سالهای اوج فعالیت پوژه به سالانه ۱۵ تا ۲۰ میلیون دلار می‌رسد. برآوردها نشان می‌دهد که در سال ۸۱ در سد کارون۳ بالغ بر ۱۵۰ میلیارد ریال بابت حقوق و دستمزد کارگران بومی منطقه پرداخت شده است. این درآمد که حدود نصف بودجه عمرانی استان خوزستان در سال ۷۹ بوده است برای شهر کوچک ایذه بسیار قابل توجه است.

 

هدایت این جریان درآمدی و تبدیل بخش مهمی از آن به سرمایه‌گذاری مجدد در فعالیت‌های تولید فرصت و پتانسیل مهمی برای نهادهای مالی، اعتباری و سرمایه‌گذاری است تا از آن استفاده کنند. از آنجا که معمولاً میل متوسط به پس انداز در مناطق محروم بسیار اندک است، لدا باید نهادهای مالی قوی برای جذب پس‌اندازهای مردم و هدایت آنها شکل گیرد.

 

هم‌اکنون هیچ نهاد مالی و سرمایه‌گذاری در منطقه وجود ندارد تا این وظیفه مهم را بعهده گیرد تا جائیکه هم‌اکنون شهرک صنعتی ایذه بطور کامل خالی از واحدهای صنعتی است و ۴۴ طرح صنعتی با ظرفیت اشتغال حدود ۹۶۰ نفر بدلیل مشکلات اداری برای اخد وام، طولانی‌شدن زمان اخد موافقت اصولی و مجوز وام، نرخ بهره بالا و فقدان مراجع راهنمایی‌کننده و مشاوره‌ای به اجرا درنیامده‌اند. سایر طرحهایی نیز که به اجرا در آمده‌اند عمدتاً کارگاههای کوچک برای تولید مصالح ساختمانی مانند موزائیک‌سازی و تولید گچ بوده‌‌اند. پروژه‌های بزرگ برق-آبی در زمره طرحهای بزرگ ملی محسوب می‌شوند که نیازمند بکارگیری مدیران و کارشناسان خبره می‌باشند. این تیم‌های مدیریتی علاوه بر صلاحیت تصمیم‌گیری در مورد مسائل مالی و فنی بایستی مقتضیات سیاسی، اجتماعی و اقتصادی منطقه اجرای طرح و همچنین کسب حمایتهای لازم در نزد ارگانهای مسئول و حمایت‌کننده طرح از نظر مالی را در نظر داشته باشند.

 

به طورطبیعی مدیران و کارشناسان اجرای طرح چندصدمیلیون دلاری در مقایسه با تیمهای مدیریتی و کارشناسی محلی، امکانات و اقتدار بیشتری جهت اجرای برنامه‌های توسعه منطقه‌ای دارند. جدول شماره ۱ مقایسه‌ای بین اعتبارات طرحهای کارون۳ و کرخه با کل اعتبارات عمرانی در خوزستان در سالهای اجرای طرح را نشان می‌دهد. جدول شماره۱- مقایسه عملکرد اعتبارات عمرانی استان خوزستان و سدهای کارون و کرخه (میلیارد ریال) سال ۷۵ ,۷۶ ,۷۷ ۷۸, ۷۹, ۸۰, ۸۱, میانگین خوزستان ۶۱۹/۹, ۶۲۷/۱, ۴۷۰/۷ ,۴۱۰/۲ ,۳۱۱/۴ ,ن.م ن.م  ۴۷۸/۹  کرخه ۳۳۹/۲,۲۴۵/۷, ۳۶۷/۸, ۶۱۹/۶, ۶۲۰/۶ ,۳۸۰/۶    ۵۹۱/۸ , ۴۵۲/۲کارون ۳ ۳۳۱/۹, ۲۷۰/۵ ,۳۸۴/۶, ۴۶۱/۱ ۵۴۶/۹, ۷۵۹/۹, ۱۰۹۲/۷, ۵۴۹/۷, این در حالیست که در استان خوزستان علاوه‌بر طرحهای مذکور طرحهای بزرگ برقآبی دیگر نظیر سد و نیروگاه مسجد سلیمان و گتوند و همچنین طرحهای بزرگ صنعت نفت در دست اجرا بوده است. علاوه براین، ۶ بار بازدید روسای جمهور وقت کشور، از پروژه کرخنه در طول سالهای اجرای آن، حکایت از جایگاه این طرحها در نظام مدیریتی کشور می‌دهد. در طول سال ۸۱ بیش از ۱۰۰هزار نفر شامل متخصصین، دانشجویان و سایر اقشار از دو سد کرخنه و کارون۳ بازدید کردند.

 

این توجه عمومی نیز خود یک ظرفیت و پتانسیل قوی برای شناخت منطقه است که بکارگیری آن می‌توانست موجب توسعه عمومی منطقه گردد. علاوه براین، مدیریت و امکانات فنی گسترده ایجاد‌شده برای اجرای پروژه، پتانسیل قوی به حساب می‌آید که در صورت وجود نهادهای ذیصلاح می‌توان از آن برای توسعه عمومی منطقه بهره جست. از سوی دیگر اجرای طرحهای بزرگ می‌تواند آثار منفی نیز در منطقه برجای گذارد. جابجایی مردم از اراضی داخل مخزن، به زیر آب‌رفتن اراضی و باغات کشاورزی و جلوگیری از تخم‌ریزی ماهیان بالارو در اثر انحراف آب رودخانه، از جمله این آثار است. در بالادست سد کارون۳، تعداد ۷۳ روستا آسیب‌ دیده و یا خواهند دید. تاکنون حدود ۵۰۰ نفر از ۱۸ روستای کاملاً آسیب‌پذیر با دریافت غرامت، اراضی و مسکن خود را ترک کرده و به شهرهای اطراف مهاجرت کرده‌اند. جمعیتی حدود ۳۰۱۱ نفر از ۱۶ روستای کاملاً آسیب‌پذیر نیز با دریافت غرامت و تخریب کاشانه خود تا پایان سال ۱۳۸۲ مجبور به مهاجرت خواهند شد. علاوه‌بر کل اراضی دیم و آبی ۳۴ روستای کاملاً آسیب‌پذیر، از ۳۳% تا ۶۶% اراضی کشاورزی ۲۰ روستای دیگر نیز از بین خواهد رفت و جمعیتی حدود ۳۸۰۰ نفر را تحت تأثیر قرار خواهد داد که به احتمال زیاد با از دست‌دادن بخش عمده محل درآمد خود ناگزیر به مهاجرت خواهند شد. در مجموع بنظر می‌رسد در حوزه مخزن سد کارون۳ حداقل جمعیتی بیش از ۶۰۰۰ نفر مهاجرت خواهند کرد و این در حالیست که هیچ سازمانی مسئول اسکان مجدد آنها نیست و نباچار باید حاشیه‌نشینی در شهرها و یا زندگی بدون زمین در روستاهای دیگر را تجربه کنند.

 

در این میان وضع افراد خوش‌نشین و بدون زمین که بر روی اراضی دیگران کار می‌کنند اسفبارتر است چرا که تنها غرامت مسکن خود را دریافت می‌کنند، در حالیکه اراضی محل درآمد آنها نیز که مالکش نبودند بطور کامل از بین رفته است. زنان نیز که تا قبل از این در روستاها مشغول به کار و تامین معاش بوده‌اند، پس از مهاجرت قادر به انجام کار مناسب در شهرها نخواهند بود و سرانجام روستاییان مهاجر از نظر درآمدی نیز جزء گروههی کم درآمد شهری محسوب خواهند شد. واقعیت این است که هنگامی که یک پورژه بزرگ تنها با اهداف معین تعریف می‌شود و مدیران آن وظیفه‌ای جز انجام بموقع آن ندرند، نه تنها پاسخی برای عوارض فوق نخواهند داشت بلکه راهی نیز برای استفاده از ظرفیتهای فوق برای جبران عوارض و یا توسعه منطقه نخواهند داشت. اما ظرفیت‌ها و پتانسیل‌های طرحهای بزرگ برق‌آبی پس از ساخت کدامند؟ آیا این پتانسیل‌ها قادر به پاسخگویی نیازها و عوارض احداث این طرحها هستند؟ ۳- پتانسیل‌ها و آثار پس از ساخت اجرای سرمایه‌گذاری کلان در مناطق محروم و دورافتاده‌ای چون اندیمشک در غرب خوزستان و ایذه در شرق این استان برای تامین انرژی برای مصارف صنعتی و مصرف‌کنندگان خانگی عمدتاً شهری فواید و آثاری در پی دارد. در منطقه اجرای طرح کرخه بحث کنترل سیلاب و توسعه کشاورزی نیز آثار مثبت خود را برجای گذارده است. اما آیا می‌توان چنین پروژه‌هایی را در یک فرآیند توسعه بررسی و اجرا کرد؟ برای روشن‌شدن مسئله لازم ست مثالی ذکر شود.

 

در ایران شهرهای متعددی وجود دارد که روزی در کنار آنها پروژه بزرگی به اجرا درآمده است.  در مدت کوتاهی بدلیل تزریق درآمدهای زیاد و غیرقابل انتظار، چهره شهر از نظر اقتصادی و اجتماعی دگرگون‌ شده و عوارضی چون تورم بالا و انتظارات و توقعات گسترده دامنگیر مردم شده است. با این همه در دوران اجرای پروژه، اینگونه شهرها از رونق بهتری نسبت به قبل برخوردار بوده‌اند. اما سرانجام چه شده است؟ شهری چون هفتگل، آغاجاری، مسجدسلیمان، دزفول، اندیمشک و نفت‌شهر را در نظر بگیرید. اندک زمانی پس از خاتمه دوران اجرای پروژه‌های بزرگ در نزدیکی این شهرها، مردم به یکباره با کاهش چشمگیر درآمد مواجه شده و شهر از رونق می‌افتد در حالیکه عوارضی چون انتظارات و تورم غیرمتعارف و بیکاری گسترده هنوز وجود دارند. اینگونه شهرها اگر عامل یا عوامل دیگری بعنوان موتور توسعه و رونق نداشته باشند، به شهرهای بی‌روح و سرانجام عقب‌افتاده تبدیل می‌شوند که بسیاری از سکنه آن مهاجرت به سایر نقاط راترجیح می‌دهند. دزفول از جلمه شهرهایی است که با سابقه تارخی و توان بالقوه کشاورزی توانست از دام رکود پس از رونق نجات یابد.

 

اما شوکهای بزرگ درآمدی چنانچه ناپایدار باشند، عواقب خطرناک اجتماعی و اقتصادی چون ورشکستگی، سرخوردگی‌های اجتماعی، مهاجرت بی‌رویه و حاشیه‌نشینی شهری را بدنبال خواهد داشت. اما آیا راهی هست تا در مناطقی چون اندیمشک و ایذه و در کنار سدهای بزرگ کرخه و کارون۳ بتوان شوکهای بزرگ درآمدی را پایدار کرد؟ دیدگاه سنتی ما در عرصه سدسازی براین محور استوار است که بتوانیم یک مجموعه سد و نیروگاه را، با هدفهای معدود و محدودی مانند تامین برق، ذخیره و تنظیم آب کشاورزی برای پایین‌دست و کنترل سیلاب بگونه‌ای طراحی کنیم تا صرفاً از نظر اقتصادی توجیه‌پذیر باشد.

 

از آنجا که عمدتاً منافع دائمی این طرحها نصیب کسانی غیر از ساکنین بومی منطقه می‌شود، قابل انتظار است که پس از افول شوک ناشی از احداث یک سد بزرگ، شهر و زندگی مردم بومی از رونق بیافتد. بنظر می‌رسد باید این نگاه را نسبت به اهداف و وظایفمان تغییر دهیم. آیا برای احداث سدهای بزرگ چون کرخه و کارون۳ نمی‌توان اهداف دیگری را تعریف کرد یا اهداف را به گونه‌ای تعریف کرد که منافع دائمی آن بتواند توسعه‌ای پایدار را برای مردم به ارمغنان آورد. مخزن سد کرخه برای آبیاری ۳۲۰ هزار هنکتار اراضی پایین‌دست طراحی شده است که قادر خواهد بود ۷/۱۰۵ هزار هکتار اراضی آبی موجود و ۶/۲۵ هزار هکتار اراضی دیم موجود و ۷/۱۸۸ هزار هکتار اراضی جدید را آبیاری نماید. این امر به معنی ایجاد درآمد خالص جدید سالانه معادل ۱/۹۸۲ میلیارد ریال (به قیمت سال ۱۳۷۸) و اشتغال جدید برای ۳/۶۸ هزار نفر خواهد بود. علیرغم سپری‌شدن ۳ سال از زمان آبگیری سد کرخه، پیشرفت قابل توجهی در آماده‌سازی اراضی و احداث شبکه‌ها صورت نگرفته است. این به مفهوم از دست‌دادن بخشی از فرصت درآمد کشاورزی و اشتغال پیش‌بینی شده است. دریاچه سدهای کرخه و کارون۳ به مساحت ۱۶۰ و ۴۵ کیلومتر مربع و حجم ۳/۷ و ۳ میلیارد متر مکعب تحولی در طبیعت منطقه اجرای طرح محسوب می‌شود و ظرفیت مناسبی برای فعالیتهایی نظیر پرورش ماهی، گردشگری، ورزشهای آبی و پمپاژ آب برای آبیاری باغات در ارتفاعات بالادست می‌باشد. بدلیل آنکه دستگاه‌های مجری پروژه‌های مذکور وظیفه‌ای در خصوص سرمایه‌گذاری در این زمینه‌ها نداشته‌اند، اقدام خاصی در این ارتباط انجام نشده است.

 

بررسیهای اقتصادی نشان داده است که امکانات و پتانسیل‌های زودبازده حوزه سد کارون ۳ و شهر ایذه در یک برنامه کوتاه‌مدت قادر به تامین ۹۰۰ شغل دائمی خواهد بود و در برنامه ۲ تا ۵ ساله و با تاکید بر پتانسیل‌های دریاچه سد کارون۳، اشتغال دائمی حدود ۴۰۰۰ نفر در بخش‌های زراعت، شیلات، باغداری، زنبورداری، صنایع تبدیلی و خدمات مرتبط با آنها تامین خواهد شد. توسعه و سازمان توسعه‌ای -تعریف توسعه توسعه طبق تعریف، یک فرآیند جامع برای دستیبابی به بهبود باثبات رفاه تمامی مردم و دربرگیرنده حقوق اقتصادی، مدنی، اجتماعی، سیاسی فرهنگی می‌باشد این فرآیند در جوامع و مناطق در حال توسعه و توسعه‌یافته به خودی خود اتفاق نمی‌افتد و دولتها سهم بسزایی در تحقق آن دارند. براساس منشور حقوق توسعه، ایجاد شرایط مطلوب توسعه برای عموم مردم و بخش خصوصی از اولین مسئولیت‌های حکومت‌ها بشمار می‌رود. دولتها برای ایجاد شرایط مطلوب توسعه در اولین گام ناگزیر از نهادسازی و ایجاد سازمانی دارای ضوابط فنی و متناسب با اهداف و برنامه‌های توسعه هستند. تجربه نشان داده است که دستیابی به توسعه از طریق برنامه‌ریزی جامع موفقیت‌آمیز نبوده است. برنامه توسعه‌ای که برای کشور ما در دوره برنامه چهارم توسعه توصیه شده است، برنامه‌‌ای غیرجامع ولی از نوع برنامه‌‌ریزی هسته‌های خط‌دهنده (Core planning) و متکی بر برنامه‌های اجرایی (Program) است.

 

برنامه‌های اجرایی بمنظور حذف یک مانع یا ایجاد یک قطب توسعه با اهداف و پروژه‌های مشخص و سازمان و تشکیلات اجرایی شکل می‌گیرند. آیا پروژه‌های سدسازی می‌تواند بعنوان قطب توسعه منطقه‌ای قلمداد شود؟ برای پاسخ به این سوال باید سدها بصورت موردی تحت بررسی و مطالعه قرار گیرند. بررسی سدهای کرخه و کارون۳ نشان می‌دهد که پتانسیل‌های فراوان این دو سد و منطقه پیرامون آن می‌تواند این دو سد را به کانون و قطب‌های توسعه منطقه‌ای تبدیل نماید. دریاچه سد کرخه حد فاصل سه شهرستان اندیمشک و شوش در خوزستان و آبدانان در ایلام قرار گرفته است و اراضی شبکه آبیاری آن شهرستانهای دهلران و هویزه را نیز دربر می‌گیرد. براساس طرح اولیه نیز قرار است ۳۲۰ هزار هکتار از اراضی دشتهای پایین‌دست کرخه و تونل دشت عبا‌س از طریق ذخیره آبی این سد آبیاری شود و موجبات اشتغال جدید برای ۳/۶۸ هزار نفر را فراهم سازد.

 

دریاچه وسیع این سد به مساحت ۱۶۰ کیلومتر مربع، امکان خوبی برای فعالیت‌های گردشگری و ورزشهای آبی بویژه در فصول پائیز، زمستان و بهار فراهم می‌آورد. علاوه براین سواحل قابل دسترس این دریاچه و خورهای اطراف آن امکان پرورش ماهی به روشهای مدرن را فراهم می‌سازد. با این همه بدلیل محدودیت نیروهای مدیریتی و کارشناسی در منطقه و نیز عدم توانایی در جلب منابع مالی و سرمایه‌گذاری از هیچ کدام از پتانسیل‌های فوق تاکنون بهره گرفته نشده است. در مورد سد کارون ۳ وضع کمی متفاوت است. دریاچه این سد حد فاصل دو شهرستان ایذه در خوزستان و دهستان بارز در چهارمحال و بختیاری واقع شده است.

 

هدف اولیه این طرح تولید سالانه ۴۱۲۷ گیگاوات ساعت انرژی برقابی است. با این همه، این سد دارای پتانسیل‌های دیگری برای توسعه منطقه هست. دریاچه ۴۵ کیلومتر مربعی آن در منطقه خوش آب و هوای شمالشرق خوزستان و در دامنه جنوبی کوههای زاگرس واقع شده است که ۲۱۸ روستا و آبادی با جمعیتی حدود ۳۳ هزار نفر (برآورد سال ۸۱) در حوزه آن قرار دارد. مطالعات اقتصادی در طرح کارون ۳ نشان داده است که پرورش ماهیان سردآبی در این دریاچه و با روشهای مختلف امکانپذیر است و می‌تواند به تنهایی موحب اشتغال بیش از ۴۰۰ نفر گردد.

 

اننتقال آب به ارتفاعات بالادست برای توسعه باغداری، توسعه زنبورداری، گردشگری و ایجاد مجتمع‌های تفریحی در سواحل زیبای آن از جمله پتانسیل‌های متعدد این سد برای ایجاد اشتغال، کاهش مهاجرت مردم از منطقه و تداوم جریان درآمدی سالهای دوران ساخت سد به سالهای پس از آن است.

 

برای استفاده از پتانسیل‌های یاد شده، تاکنون مطالعه قابل توجهی برای به فعلیت رساندن امکانات فوق صورت نگرفته است. علاوه بر این بدلیل سطح پایین دانش عمومی و فنی در منطقه کمبود نیروی کارشناسی و مدیریتی و ضعف توان اجرایی در منطقه، امکان استفاده از امکانات فوق جز با مسئولیت‌پذیری دولت از طریق نهادسازی برای توسعه منطقه امکان‌پذیر نیست. برای درک موضوع توجه به این نکته حائز اهمیت است که توسط عملکرد اعتبارات عمرانی کل استان خوزستان از سال ۱۳۷۵ تا ۱۳۷۹ حدود ۸۶/۴۸۷ میلیارد ریال بوده است در حالیکه متوسط عملکرد اعتبارات دو طرح کرخه و کارون۳ از سال ۱۳۷۵ تا ۱۳۸۱ بالغ بر ۱۰۰۲ میلیارد ریال یعنی ۱۰۶% بیش از کل استان بوده است. این آمار نشان‌دهنده بکارگیری توان اجرایی، فنی، مدیریتی و کارشناسی بسیار گسترده در این دو سد می‌باشد که در صورت استفاده از آن برای سایر پتانسیل‌های مرتبط با سد و نیروگاه چه قبل از ساخت و چه در حین ساخت و چه پس از آن، می‌تواند سدهای مذکور را به کانون و قطب توسعه منطقه‌ای تبدیل نماید.

 

به یاد داشته باشیم که تمام تمدن‌های بزرگ جهان و بیشتر پایتختهای بزرگ در کنار رودخانه‌ها شکل گرفته‌اند. این امر دلیلی جز این ندارد که انرژی سرشار رودخانه‌ها و تداوم جریان دائمی آنها، باعث تداوم جریان زندگی و پایداری تمدنها شده است. مهم این است که استفاده از این سرمایه جاری خدادادی را موقت و یک بعدی فرض نکنیم و در راه نگهداری و بهره‌گیری گسترده از آن بکوشیم.

 

نتیجه و پیشنهاد همانگونه که در اجلاس جهانی آب در مارس ۲۰۰۳ تاکیده شده است آب، نیروی پیش ‌برنده‌ای برای توسعه پایدار شامل محیط سالم، ریشه‌کن کردن فقر و گرسنگی، لازم‌الاجرا بودن بهداشت و رفاه جوامع انسانی میباشد و اولویت‌دادن به مباحث آب، یک ضرورت جهانی است و هر کشوری مسئولیت مهمی را در این زمینه بعهده دارد. سدهای بزرگ چندمنظوره می‌توانند بعنوان هسته مرکزی توسعه منطقه‌ای قلمداد شده و توان مدیریتی، اجرایی، فنی و مالی بکار گرفته شده برای احداث آنها جهت توسعه فراگیر و همه‌جانبه منطقه نیز بکار گرفته شود. بدین منظور ایجاد نهادهای لازم با محوریت یک سازمان توسعه‌ منطقه‌ای می‌تواند ساز و کار اجرایی این امر را فراهم آورد تا اولاً منافع حاصل از احداث سدها عادلانه توزیع گردد و شامل همه گروههای ذینفع از جمله ساکنین بومی منطقه شود و ثانیاً عوارض اجتماعی و اقتصادی ناشی از پروژه با استفاده از پتانسیل‌های موجود ترمیم یابد و ثالثاً تاخیرات ناشی از عدم هماهنگی دستگاههای اجرایی به حداقل خود برسد.

 

از آنجا که سهم سرمایه‌گذاری دولت در افق قابل توجهی در توسعه نیروگاههای برق آبی همچنان نقش درجه اول را دارا می‌باشد، با توجه به محدودیت منابع مالی دولت در صورتیکه توسعه نیروگاههای آبی واجد دیگر وجوه توسعه منطقه‌ای باشند.

 

ایران نخستین دهه از هزاره سوم را در شرایطی تجربه می‌کند که شرایط حاد خشکسالی در خاورمیانه  بیش از پیش جایگاه ویژه امنیت آب در این هزاره را به مردم و مسوولان خاطر کرده شده است.

 

در چنین شرایطی نخستین زنگ‌ها را معاون وزیر نیرو در امور آب و آبفا به صدا درآورده و بر دسترسی مطمئن به آن با توجه به سطح سلامتی این ماده حیاتی تاکید دارد؛ کاری که لازمه تحقق آن هماهنگی کامل مسوولان آب و فاضلاب شهری و روستایی کشور و تعامل این مسوولان با شرکت‌های آب  منطقه‌ای و مدیریت منابع آب کشور است.

 

دکتر زرگر این بحث را هرچند پیشتر نیز یاد آور شده بود اما اکنون با مطلع تاکید بر مدیریت بحران خشکسالی آن را با همان محتوا اما با زبانی دیگر مهم و حیاتی می‌شمرد.

 

او با اشاره به نحوه مدیریـت آب و تشریح ذخایر آبی کشور می‌گوید: با توجه به اینکه الگوی مدیریت و نوع ادبیات آب در جهان تغییر کرده است مدیران ما در بخش آب باید همگام با فن‌آوری‌های روز دنیا و با هدف خدمت به مردم در بخش آب مدیریت کنند.

 

دکتر زرگر می‌افزاید: هزاره سوم تاریخ، هزاره امنیت در سطوح مختلف است و در بخش آب نیز می بایست امنیت آب را در نظر داشت و آن چگونگی دسترسی مطمئن به آب با توجه به سطح سلامتی آن و مدیریت مصرف آب در کشور است.

 

معاون وزیر نیرو در امور آب و آبفا تاکید دارد که مدیران فعال در بخش آب می بایست مدیریت سنتی آب را کنار گذاشته و همگام با پیشرفت‌های فناوری در جهان با مدیریتی علمی در بخش آب از بحران‌های احتمالی در کشور مقابله کرده و برای مردم فضایی مناسب و بدون دغدغه و اطمینان خاطر به مدیران و همچنین مدیریت آب در کشور را فراهم آورد.

 

او در آخرین سفرش به شمال شرق کشور نیز با اشاره به بحران کاهش بارندگی در بیشتر نقاط کشور در سال آبی جاری، لزوم مدیریت خشکسالی در کشور را یادآور شده و تاکید کرده است: هماهنگی مدیران شرکت‌های آب منطقه‌ای و آب و فاضلاب برای مدیریت صحیح منابع آب به منظور کنترل پیامدهای خشکسالی و پیشگیری از بروز مشکلات برای مردم بسیار ضرورت دارد.

 

او معتقد است که خدمت رسانی به مردم نفس کار و مسوولیت مسوولان است؛ کاری که در شرایط بروز خشکسالی در کشور در نخستین دهه از هزاره سوم و تشدید آن در نیمه دوم این دهه، هماهنگی بیش از پیش مسوولان آب و فاضلاب شهری و روستایی کشور و تعامل این مسوولان با شرکت‌های آب منطقه‌ای و مدیریت منابع آب کشور را می‌طلبد. کنترل پیامدهای خشکسالی در چنین شرایطی برای مردم کشورمان بسیار مهم و حیاتی است اما مهمتر از آن شناخت جایگاه راهبردی و ویژه آب در تامین امنیت جهان است که مسوولان محترم شرکت‌های آب و فاضلاب شهری و روستایی و شرکت‌های آب منطقه‌ای کشورمان باید هنوز زمان را از دست ندهند و به آن دست یابند.

 

محدودیت مدیریت منابع آب

 

ایران با متوسط نزولات جوی ۲۶۰ mm در سال کشور های خشک جهان می باشد و این مقدار کم  توزیع مکانی ناهمگن دارد .

 

به طوری که ۱%از مساحت ایران بارشی بیش از ۱۰۰۰mm دارد , در حالی که ۲۸% از سطح کشور بارش سالیانه کمتر از ۱۰۰mm را دارد. از ۴۱۵ میلیلرد متر مکعب نزولات سالانه در ایران ,حدود ۷۰% آن تبخیر می شود.

 

عواملی همچون رشد جمعیت ,نیاز به غذای بیشتر, ضرورت ارتقای سطح بهداشت و رفاه اجتماعی , توسعه صنعتی و حفاظت اکوسیستم ها  تقاضای آب را روز به روز افزایش می دهد.

 

با توجه به رشد جمعیت در ایران  سرانه منابع آب تجدید شونده سالانه که در سال ۱۳۳۵ هفت هزار متر مکعب بوده و در سال ۱۳۷۵ به ۲۰۰۰متر مکعب کاهش یافته و پیش بینی می شود که تا سال ۱۴۰۰ به حدود ۸۰۰مت مکعب کاهش یابد که پایین تر از مرز کم آبی می باشد.

 

با توجه به تقسیم بندی سازمان ملل متحد در سال ۱۴۰۰ ایران نه تنها شرایط تنش و فشار ناشی از کمبود آب را تجربه خواهد کرد بلکه وارد شرایط کم آبی شدید می گردد. در سالهای خشک از هم اکنون شاهد کمبود و بحران آب هستیم که می تواند خسارات اقتصادی, اجتماعی ,سیاسی و بهداشتی  به بار آورد.

 

بانک جهانی در گزارشی از کاهش سرانه آب قابل استهصال و از دست دادن کیفیت آن استفاده ناکار آمد راندمان پایین مصرف در بخش های کشاورزی ,صنعتی و کشاورزی ,شوری و زهدار شدن اراضی , وضعیت نامطلوب تعمیرات و نگهداری ,محدودیت جبران هزینه ها و نبود هماهنگی بین سازمان های ذیربط به عنوان چالش های پیش رو آب کشور نام برد.

 

مدیریت منابع آب را می توان مجموعه ای از تمهیدات فنی ,اداری و قانونی دانست که هدف آن برقراری تعادل و توتزن میان تقاضا برای آب از یک سو و تأمین آب از سوی دیگر می باشد.

 

چالش های مدیریت منابع آب

 

شناخت صحیح و کاملأ دقیق از وضعیت موجود مناطق مختلف کشور که با توجه به وسعت و اقلیم های مختلف ,برنامه ریزی و مدیریت خاصی را طلب می کند به ارائه برنامه کامل و جهت گیری شده قابل اجرا کمک شایانی می کند.

 

در مبحث مدیریت آب با محدودیت های زیادی روبه رو هستیم:

 

۱:محدودیت طبیعی آب: منابع آب تجدید شونده کشور حدود ۱۳۰ میلیارد متر مکعب است که با رشد صعودی جمعیت و به تبع آن افزایش روز افزون مصارف  سهم سرانه آب را پیوسته کاهش می یابد.الگوی استقرار جمعیت نیز سازگازی خود را با توزیع زمانی و مکانی منابع آب در مناطق مختلف کشور از دست داده است.

 

۲:محدودیت اجتماعی و فرهنگی: در نیم قرن گذشته عوامل متعدد و مختلفی سبب گسیختگی سنت های فرهنگی حاکم بر بهره برداری از منابع آب شده است. افزایش جمعیت کشور  ,بی تأثیر بودن نقش بهره برداران در مدیریت و برنامه ریزی , اجرا و بهره برداری طرح های منابع آب و مشخصات فرهنگی خاص  کم توجهی به حفاظت منابع آب را گسترش می دهد. علاوه بر این کم سوادی و یا بی سوادی به نسبت گسترده بخش عمده مصرف کنندگان آب  مانع دیگری در بهره برداری بهینه و حفاظت از منابع آب است.

 

۳: محدودیت های اقتصادی :محدودیت های نهادی و سیاست عمومی کشور مانع از قیمت گذاری منطقی آب بر اساس ارزش کمیابی آب  ارزش افزوده حاصل و ارزش سرمایه گذاری ها شده است و مدیریت منابع آب  برای اقدام های خود با محدودیت هایی برای تأمین منابع مالی مورد نیاز خارج از درآمدهای عمومی مواجه است.

 

۴:محدودیت های طرف تقاضا: مرحله گذار از کشاورزی سنتی و نوسازی ساختار کشور هنوز میسر نشده است. مالکیت ,اصلاح و یکپارچه سازی اراضی و نظام بهره برداری کشاورزی هنوز تحولات مناسب برای بهره برداری مناسب از آب را به خود ندیده است.

 

۵:قوانین و مقررات: عدم جامعیت قوانین ,ضوابط و آئین نامه های تهیه شدهمرتبط با منابع آب و عدم انعطاف پذیری آن ها در شرایط متغیر عرضه و تقاضای آب و تحولات فناوری و نارسایی در ایجاد نهادهای لازم برای استفاده از ظرفیت های قانونی موجود به منظور تقویت جنبه های حاکمیتی مدیریت منابع آب.

 

۶:بهره برداری غیر کارآمد از سرمایه های موجود: ابزارهای لازم برای بهبود بهره برداری ,اصلاح الگوی مصرف ,افزایش بهره وری و بازده اقتصادی آب آماده نشده است.هدر رفتن آب و تأخیر در بهره برداری از امکانات و سرمایه گذاری ها یکی از معضلات مدیریت آب در کشور است.

 

۷:بهره برداری بی رویه از منابع آب زیرزمینی:  در شرایط حاضر حدود ۲۲۰ دشت کشور از مجموعه ۶۰۹ دشت عمده کشور دارای اضافه برداشت بوده و اضافه برداشت بر مبنای آخرین بیلان۱.۶ میلیارد متر مکعب است.

 

۸:افزایش آلودگی منابع آب: در حال حاضر حدود ۲.۳۲ میلیلرد متر مکعب حجم پساب های کشور می باشد که بخش کشاورزی با ۷.۲۷,بخش شهری با۴.۳ و بخش صنعتی با ۱.۱ پیکره های آبی کشور را در خطر آلودگی مسقیم قرار می دهند.

 

۹:سوء مدیریت در شرایط بحران: با توجه  به احتمال خطر های طبیعی مانند سیل و خشکسالی در عرصه ی مدیریت منابع آب,  ساز و کار مقابله و کنترل ای پدیده ضعیف است.

 

۱۰:ضعف هماهنگی: تقسیم وظایف مدیریت منابع آب میان دستگاه ها و وزراتخانه های مختلف و فقدان سازکارهای ارزیابی و عدم تطبیق محدوده مدیریت های منطقه ای و نارسایی در نظام برنامه ریزی بخشی , که منجر به نارسایی ها و عدم هماهنگی در اعمال مدیریت به هم پیوسته در حوضه های آبریز می شود.

 

۱۱:نارسایی در نظام تصمیم گیری و تصمیم سازی: ضعف مشارکت مردم در مراحل مختلف تصمیم سازی و تصمیم گیری و فقدان تشکل های بهره برداری , از مشکلات مدیریت منابع آب کشور است. عدم رعایت اولویت بندی در انتخاب و اجرای طرح ها و پروژه ها و عدم تناسب میان امکانات بودجه ای و تعداد طرح ها نیز از دیگر مواردی است که اشاره به آن ها مهم  به نظر می رسد.

 

 

 

چکیده

 

آب مایه حیات است و به گفته خداوند :

 

و من جّعلنا مِن ماءِِکُلٍ شّیءحَی

 

و هر چیزی را از آب زنده کردیم.

این نعمت الهی غیر قابل جیگزین است و از جمله انفال متعلق به همه ساکنین یک سرزمین بوده و دسترسی به آب به خصوص برای شرب و بهداشت حق همه انسان هاست.در بخش آب مطالعات زیادی انجام شده است و گزارشات مطالعات انجام شده صرف نظر از نقاط ضعف و قوت اگرچه به لحاظ اطلاعات مندرج در آن می توان به عنوان مآخذ و مرجع مورد استفاده محققین و کارشناسان و مهندسین مشاور قرار گیرد ولی هرگز به عنوان اسناد و مدارک معتبر یا مصوب مورد استفاده برای برنامه ریزان و تدوین برنامه های عمرانی و نیز مدیریت جامع آب در حوزه های آبریز قرار نگرفته است.

source;elmi.akairan.com

دیدگاهتان را ثبت کنید

آدرس ایمیل شما منتشر نخواهد شدعلامتدارها لازمند *

*

bigtheme