شرکت پارس عمران شهسوار مجری سیستم های ابیاری تحت فشار در رفسنجان
پرورش تجاری ماهی در محیط های محصور ، حدود ۵۰ سال قبل در ژاپن آغاز شد و طی چند دهه ی گذشته در اروپا و امریکا و شرق آسیا توسعه زیادی یافت . امروزه در بسیاری از نقاط جهان بیش از ۱۳۰ گونه ماهی و حدود ۱۲ گونه میگو درون محیط های محصور پرورش داده می شود . در کشور ایران نیز از سال ۱۳۷۲ پرورش ماهی در محیط های محصور به نحوی آغاز شده است .
محیط های محصور به سه نوع تقسیم می شوند :۱- قفس۲- پن ( سواحل محصور شده ) ۳- کانال های آب رسانی .
این ها، بخش هایی از منابع آبی نظیر دریاچه های پشت سد ، دریاچه های طبیعی و مصنوعی ، آبگیرها ، مرداب ها ، رودخانه ها و کانال های آبرسانی هستند که توسط تور، محصور و در آن ها اقدام به پرورش ماهی می شود
مزایای پرورش ماهی در قفس
* سهولت کار نسبت به استخر های خاکی و بتونی چه در احداث و چه در اجرا .
* هزینه ی سرمایه گذاری کم تر و تولید بیشتر در واحد سطح .
* استفاده اصولی از منابع آب های طبیعی و نیمه طبیعی با توان تولید پایین .
* محصور کردن ماهیان در یک سطح کم و مصرف انرژی کم تر و تبدیل انرژی به ماده ی بیشتر .
* امکان توسعه ی بیشتر و قابلیت جا به جایی راحت تر .
* استفاده از غذای طبیعی و زنده و در نتیجه کیفیت گوشت بالاتر .
منظور از قفس یا کیج ، بخشی از آب دریا، سراب، آب پشت سد و… است که از اطراف و کف توسط ابزارهای مختلفی مثل توری با چشمه های مختلف محصور گردد و در آن محیط محصور ، ماهی پرورش داده شود.
اولین بار ماهیگیران از قفس برای نگهداری موقت ماهی (تا زمان آماده شدن برای فروش) استفاده می کردند.
پرورش در قفس ، پدیده ای است نو که در سالهای اخیر در نواحی ساحلی انجام می شود.
تنوع زیادی در اندازه ها و طرح های قفس دیده می شود. قفس ها با شرایط مختلف محیطی تطابق پذیری زیادی دارند واز آنها به طرق مختلف استفاده می شود.
انواع قفس
قفس ها در مقایسه با انواع اولیه آن توسعه زیادی یافته و امروزه انواع و طرح های متنوعی از آن ها وجود دارد.
چهار نوع قفس وجود دارد: ثابت، شناور، قابل غوطه وری و غوطه ور که استفاده از ۲ مدل ثابت و شناور رایج تر است.
- قفس های ثابت :
از یک کیسه توری تشکیل شده اند که به وسیله تیرک هایی در کف دریاچه یا رودخانه در آب نگهداری می شود. این قفس ها نسبتاً ارزان و ساختن آن ها آسان است، ولی از لحاظ اندازه و شکل محدودیت دارند و فقط در محل های کم عمق با بستر مناسب مستقر می شوند.
- قفس های شناور:
کیسه قفس های شناور توسط یک حلقه یا چارچوب شناور نگهداری می شود. کاربرد این قفس نسبت به سایر انواع قفس بیشتر است و می توان آن ها را در اشکال و اندازه های مختلف طراحی کرد.
- قفس های قابل غوطه وری:
کیسه توری قفس قابل غوطه وری ،متکی به یک چارچوب یا دکل است و می تواند در عمق های مختلف آب قرار گیرد. این مزیت باعث می شود که در شرایط آب و هوایی بد از صدمات در امان باشد.
این مدل قفس در زمان آرامش آب ، در سطح آب نگه داشته می شود و هنگام بدی آب و هوا درون آب غوطه ور می گردد.
- قفس های غوطه ور:
قفس های غوطه ور ساده ،معمولاً از تعدادی جعبه چوبی ساخته می شوند که در میان آن ها شکاف هایی وجود دارد و آب از درون آن ها عبور می کند. این قفس ها توسط سنگ یا پایک به بستر آب محکم می شوند.
معیارهای انتخاب محل استقرار قفس:
سه دسته معیار برای انتخاب محل قفس وجود دارد که باید رعایت شوند:
• بررسی مقدماتی شرایط فیزیکوشیمیایی محیط که تعیین می کند آیا یک گونه می تواند در آن محیط به لحاظ دما، شوری ، اکسیژن ، جریان ها و… پرورش یابد یا خیر.
• عواملی که با موفقیت یک سیستم قفس ارتباط دارند (آب وهوا، محفوظ بودن، عمق و بستر )
• بررسی مسائل مربوط به احداث و سود دهی مجتمع پرورشی همانند جنبه های حقوقی ، دسترسی ، تأسیسات محلی، امنیت و بحث های اقتصادی _ اجتماعی.
کیفیت آب محل استقرار قفس :
دما، شوری، اکسیژن ، گل آلودگی و آلودگی آب، پارامترهایی هستند که قبل از نصب قفس در محل مورد نظر، باید مورد توجه قرار گیرند.هر گونه ماهی در درجه معینی از دما،شوری، اکسیژن و … بهتر رشد می کند.
میزان گل آلودگی کمتر از ۱۰۰ میلی گرم در لیتر برای بیشتر گونه ها قابل تحمل است.البته مدت در معرض قرار گرفتن نیز مهم است.
پرورش دهندگان باید از محل هایی که میزان گل آلودگی بالایی دارند پرهیز کنند.اصولاً رودخانه ها احتمال گل آلودگی بالایی دارند و مقدار مواد جامد معلق آن ها،ممکن است به چندین هزار میلی گرم در لیتر برسد.
از نقطه نظر پرورش ماهی در قفس ، یک آلوده کننده چیزی است که به ساختمان قفس صدمه بزند؛ اثرات منفی روی ماهی های درون قفس یا غذای مصرفی بگذارد، یا در بدن ماهی به مقداری جمع شود که دیگر قابل مصرف نباشد.
در نتیجه محل استقرار قفس باید تا حد امکان دور از صنایع و نقاط پر جمعیت باشد تا خطر این آلودگی ها کاهش یابد.
شرایط محل استقرار قفس:
• عمق:
قفس های ثابت در مناطق کم عمق دریاچه ها و مخازن یا رودخانه ها و در عمق های کمتراز ۸ متر مستقر می شوند. زیرا پیدا کردن تیرک های بلندتر که بتواند قدرت کافی برای نگه داشتن قفس ها را در عمق بیشتر را داشته باشد مشکل است.
عمق آب برای قفس های شناور چندان مهم نیست، اما با افزایش عمق، هزینه ها و مشکلات مهار کردن بالا می رود. برای اکثر انواع پرورش در قفس ، قفس ها باید در عمق کافی مستقر شوند تا تبادل آب حداکثر باشد،، و در عین حال کف قفس به اندازه کافی با بستر فاصله داشته باشد.
در اثر رسوب مواد زاید در زیر قفس و کیفیت آب، اطراف قفس نامساعد می شود، بنابراین بهتر است ماهی های درون قفس را ۴ الی ۵ متر بالاتر از رسوبات نگهداری کرد.
عمق مناسب را می توان با ابزارهایی ساده مثل نخ و شاقول یا پیچیده مثل اکوساندرد به سرعت تعیین کرد.
قفس های شناور این مزیت را دارند که می توان آن ها را به آب های عمیق تر منتقل کرد.
• بستر:
وضعیت بستر، روی انتخاب طرح قفس تأثیر می گذارد. درآب های شیرین، فرو کردن پایه های قفس ثابت مشکل است و از قفس های شناور استفاده می شود.
• جریان آب:
تبادل خوب آب هم از لحاظ تأمین اکسیژن و هم از لحاظ برطرف کردن مواد زائد حاصل از سوخت و ساز، اهمیت دارد.
سرعت آب بین ۱/۰ تا ۵/۰ متر در ثانیه مناسب است و سرعت های متوسط بین ۲/۰ تا ۳/۰ نیز نتایج رضایت بخشی را نشان داده اند. با افزایش سرعت جریان آب، هزینه های مهار و ساختمان قفس افزایش می یابد.
مواد مناسب ساخت قفس:
مواد مناسب برای ساخت کیسه قفس باید دارای شرایط ذیل باشند:
* قوی
* سبک
* مقاوم در برابر پوسیدگی ، ساییدگی و هوازدگی
* مقاوم در برابر مواد چسبیده به تور
* راحتی کار و قابل تعمیر بودن
* خاصیت کشیدگی زیاد
* بافت صاف و غیر خشن برای ماهی
* ارزان
یک ماده تمام کیفیت های ذکر شده را ندارد، اما بی شک بعضی مواد برای برخی گونه ها ،محل ها و هدف ها مناسب ترهستند.
عموماً کیسه قفس را از توری های قابل انعطاف کتابی یا نایلونی می دوزند همچنین از شبکه های توری غیر قابل انعطاف، از مواد مختلف و به اشکال مختلف برای مکان و هدف های مختلف استفاده می شود.
تور مناسب قفس باید مقداری سنگین تر از آب باشد تا به راحتی از حلقه شناور آویزان شود و به قدرکافی محکم باشد و توانایی تحمل وزن مقداری ماهی را در هنگام بالا کشیدن تور در زمان صید داشته باشد.
جنبه های پرورش در قفس:
از قفس می توان در پرورش متراکم ، نیمه متراکم و گسترده استفاده کرد. در پرورش گسترده، ماهی ها متکی به غذاهای طبیعی و قابل دسترس آبی هستند ولی در روش های متراکم ونیمه متراکم غذای دستی کاربرد دارد.
در پرورش گسترده ونیمه متراکم در قفس ، از گونه ماهی های علف خوار و همه چیزخوار و در پرورش متراکم از گونه های گوشت خوار استفاده می شود. بیش از ۱۳۰ گونه ماهی و۱۲ گونه میگو ، خرچنگ دریایی و خرچنگ معمولی در قفس پرورش داده می شوند.
گونه انتخابی پرورش تجاری در ایران ، ماهی قزل آلای رنگین کمان است.
ماهی قزل آلا به راحتی به غذای دستی عادت کرده و ارزش اقتصادی بالایی دارد و همچنین تهیه بچه ماهی به مقدار مورد نیاز به راحتی امکان پذیر است.
دوره پرورش:
در کشور ما با توجه به دمای آب ، پرورش دهندگان ماهی در قفس بین ۴-۸ ماه فرصت دارند تا ماهیان مزارع خود را به وزن بازار برسانند.
حمل و نقل و رهاسازی ماهی در قفس :
۲۴-۴۸ ساعت قبل از حمل و نقل بچه ماهی ها ، غذادهی قطع می شود و به وسیله مناسبی بچه ماهی ها به محل استقرار قفس منتقل می شوند. پس از رسیدن وسیله حمل و نقل ماهی به منبع آبی ، یا قفس را به کنار ساحل نزدیک کرده و ماهی ها را توسط لوله های پلاستیکی یا برزنتی به داخل قفس تخلیه می کنند یا اینکه ماهی ها را توسط قایق به محل مورد نظر می برند.
پیش از رهاسازی، باید دمای آب ماهی با دمای محیط جدید تقریباً برابر باشد. بلافاصله پس از انتقال ماهی در قفس ، نباید به آن ها غذا داد.
بر مبنای تولید نهایی هر قفس و محاسبه تعداد تلفات ، ماهی ها را در قفس رهاسازی می کنند.
غذادهی در قفس:
از غذادهی در هنگام سرما یا گرمای شدید و هنگام طوفان خودداری شود، زیرا ماهی ها در این مواقع اشتهای مناسبی ندارند. ماهی های قفس را بایستی، به زمان های مشخص غذادهی عادت داد. با توجه به طول و وزن متوسط هر ماهی، غذا با سایز مشخصی استفاده می شود.از دادن غذا در مواقع تاریکی یا کدورت آب باید خوددداری شود.
صید ماهیان در قفس:
صید ماهی های قفس، براساس چرخه تولید، یا به صورت یک جا یا به صورت مرحله ای انجام می شود. اگر ماهی ها در زمان رهاسازی یک وزن باشند، یک جا برداشت و به بازار ارسال می شوند، اما اگر ماهی ها در هنگام رها سازی اختلاف وزن داشته باشند یا در دوره های مختلف رها سازی شده باشند و در دوره های مختلف به وزن بازاری برسند ، مرحله ای صید می شوند.۲۴ ساعت قبل از صید، غذادهی قطع می شود.
برای صید ماهی از قفس ، تور را بالا می کشند، تا حدی که ماهی ها در یک حجم کوچک از آب جمع شوند سپس با یک ساچوک، ماهی ها را از داخل تور خارج می کنند. در قفس های بزرگ ، از چرثقیل برای بالا کشیدن تور استفاده می شود.
عملیات بعدی ، جایگزاری قطعات خرد شده یخ لابلای ماهی ها وفرستادن آن ها به بازار مصرف است.
رعایت چند نکته مدیریتی در طول دوره پرورش در قفس:
– بررسی کیفیت آب:
آگاهی از کیفیت آب در طول دوره پرورش بخصوص برای مزارع قفس که به صورت متراکم در آن ماهی پرورش داده می شود، اهمیت زیاد دارد.
مهم ترین پارامترهای آب، اکسیژن محلول و دماست . دما باید به طور روزانه در اول صبح ،وسط روز و اوایل شب ، اندازه گیری و در جدول مشخصی ثبت شود. اندازه گیری سایر پارامترها از قبیل عمق شفافیت ، PH ،نیتروژن نیز الزامی است.
– بیومتری ماهی ها:
به منظور آگاهی از میزان رشد ماهی های قفس ، بایستی در فواصل منظم از ماهی ها نمونه گیری و وزن و طول آن ها تعین شود.
– بهداشت ودرمان ماهی ها:
آگاهی از سلامتی ماهیان پرورشی در طول دوره قابل اهمیت است. هر گونه تغییر در ظاهر ، پوست ، چشم ، باله ها و دم مهم و می تواند علامت بیماری باشد . جمع آوری ماهی های مرده در قفس می تواند در جلوگیری از سرایت بیماری کمک کند.
جهت جلوگیری از شیوع بیماری های مسری، پرورش دهندگان باید نکات بهداشتی را رعایت نموده و با کارشناسان بهداشت مشاوره نمایند.
–تعمیر ونگهداری قفس:
قفس در اثر طوفان ،جانوران شکارچی ، اشیای شناور روی آب ، کشتیرانی و دزدان، فرسوده و خراب شده و برای استفاده مجدد در فصول بعدی پرورش نیاز به تعمیر دارد.
پارگی های کوچک توری قفس را می توان با نخ های ابریشمی ، در محل ترمیم کرد، اما اگر صدمه دیدگی زیاد باشد باید کیسه تور تعویض شود یا در ساحل تعمیر گردد.
برای جلوگیری از گرفتگی چشمه ها و تعویض سریع تر آب در قفس ، بهتر است همراه با افزایش وزن ماهی ها ، بویژه در محیط های دریایی ،کیسه های توری رابا توری چشمه بزرگ تر تعویض کرد
بسیاری از گونه های ماهیان از جمله گربه ماهی، تیلاپیا، استریپدبس، قزل آلا، کپور ماهیان و … برای پرورش ماهی در قفس مناسب هستند.
پرورش ماهی در قفس می تواند فعالیتی بسیار دل انگیز و مفرح باشد.
قفس باید به راحتی قابل دسترس و یک راه ورودی جهت عملیات غذادهی روزانه، مراقبت و تمیز کردن داشته باشد و وجود یک اسکله برای رفت و آمد بر روی قفس ها لازم است. اسکله ای با عرض یک متر می تواند ۳ قفس ماهی را پشتیبانی کند.
یک قفس در یک سوی اسکله و دیگری در ناحیه انتهایی اسکله واقع شود.
یک قفس ۸×۴×۴ فوت می تواند ۱۰۰۰ گربه ماهی را در خود جای دهد. البته چنانچه کسی برای اولین بار این کار را انجام می دهد بهتر است با ۵۰۰ قطعه کار را آغاز نماید.
ماهیان درون قفس به راحتی صید و غذا دهی می شوند .