شرکت پارس عمران شهسوار مجری سیستم های ابیاری تحت فشار در رفسنجان
در حال حاضر تنها مطالعه معتبری که مسائل آب ایران را شناسایی کرده است، «مطالعات استراتژی‌های مدیریت آب» است که در سال‌های ۷۴-۷۳ به انجام رسید. نوشتار زیر برگرفته از خلاصه این مطالعات است که در شماره‌های ۵۱ و ۵۷ مجله «آب و توسعه» به چاپ رسیده است.
مطالب زیر عیناً و بدون هیچ‌گونه اصلاح و تغییر متن اصلی آورده شده است. اطلاعات و ارقام ذکرشده نیز مربوط به سالی است که مطالعات انجام شده است.
مسایل مرتبط با منابع آب کشور
۱- مسائل اقتصادی و مالی
– استفاده غیر کارآمد از منابع مالی و انسانی که مانع از مهار و کنترل هزینه‌های اقدامات است.
– استفاده غیر کارآمد از آب تأمین‌شده که مانع از افزایش بهره‌وری (تولید به ازای یک متر مکعب مصرف آب) و کارآیی آب (تخصیص آب به تولیدات باارزش) است.
۲- مسائل زیست‌محیطی مرتبط با آب
– مسائل بهداشت محیط که با بروز یا شیوع انواع بیماری‌ها و امراض در جامعه انسانی ارتباط دارد و حایز اهمیت زیادی است.
– سایر مسائل زیست‌محیطی که با ضایعات یا دگرگونی در نظام بوم‌شناختی همراه است.
۳- سایر مسائل اصلی مرتبط با آب
– مسائل زیست‌محیطی با خطرات طبیعی که اغلب با نارسایی در مدیریت یکپارچه منابع طبیعی (مدیریت مراتع، جنگل‌ها، آب و خاک) تشدید می‌شوند.
– مسائل اجتماعی و زیست‌محیطی طرح‌های بزرگ که اغلب با جابجای انسان‌ها، تغییر شرایط محیط‌زیستی، شور و زهدارشدن اراضی مرغوب زراعی، شیوع بیماری‌های باکتریایی و انگلی انسان، دام و گیاه، خشک‌شدن تالاب‌ها، تغییر شرایط زیستی آبزیان، تخریب اراضی مرتعی، کشاورزی و جنگلی، فرسایش خاک، تغییر در میزان مواد معلق و افزایش املاح در خاک همراه است.
اولویت‌بندی مسائل
۱- مسائل اقتصادی
– مهم‌ترین مسئله اقتصادی آب مربوط به ارزش آب در کشاورزی است. در این میان توجه به موانع و مشکلات کمینه‌سازی هزینه‌ها و اعتلای ارزش اقتصادی آب در اراضی تحت پوشش سدهای مخزنی وشبکه‌های آبیاری وزن بیشتری دارد.
– در حال حاضر حدود ۳/۱ میلیون هکتار از اراضی کشور تحت پوشش سدهای مخزنی و شبکه‌های آبیاری قرار دارد که حدود ۲۰ درصد از اراضی آبی و همین میزان از برداشت آب کشاورزی را به خود اختصاص می‌دهد. بخش مهم‌تری از سرمایه‌گذاری‌های انجام‌شده مربوط به این شیوه و نظام تأمین و بهره‌برداری است که با کمترین مشارکت بهره‌برداران اداره می‌شود، به شکل غیر کارآمدی از آب استفاده می‌کند و موجبات زهدار و ماندابی‌شدن اراضی مرغوب کشاورزی و سایر پیامدهای زیست‌محیطی را فراهم آورده است.
– مسائل مربوط به مدیریت اقتصادی و مالی آب شهری به ویژه به اعتبار تأثیری که بر تولید فاضلاب‌های مخربشهری دارد، حایز اهمیت و توجه است. موانع افزایش بهره‌وری آب کشاورزی و راندمان آبیاری در کشور نیز از دیدگاه حفظ محیط‌زیست، خسارت زهاب‌ها و آب‌های برگشتی کشاورزی نیز حایز اهمیت است.
– مشکلات و مسائل ارزش اقتصادی آب کشاورزی به طور عمیق در گرو حل و فصل مسائل اجتماعی و فرهنگی بخش کشاورزی و روستایی کشور قرار دارد. بسیاری از مسائل اصلی مرتبط با مدیریت اقتصادی آب و پاره‌ای از مسائل مدیریت آب و محیط‌زیست در ارتباط با عملکرد و رفتار اجتماعی جوامع روستایی پدیدار شده است. از این رو، تعریف ساز و کار هماهنگی میان مدیریت آب و برنامه‌های توسعه مناطق روستایی دارای اهمیت زیادی است.
۲- مسائل مرتبط با مدیریت آب و محیط‌زیست کشور
مهم‌ترین مسائل زیست‌محیطی مربوط به آب ناشی از آلودگی منابع آب و زوال کیفیت آن در اثر شهرنشینی و فعالیت صاحبان صنایع و کشاورزان است. در این میان سهم عمده آلودگی ناشی از فاضلاب‌های شهری اختصاص دارد. از این رو این مسائل را می‌توان مربوط به مدیریت کیفیت آب به ویژه در محدوده‌های شهرهای بزرگ نیز تلقی کرد.
– در حال حاضر حدود ۶۰ درصد جمعیت کشور در شهرها اقامت دارد و حجم فاضلاب‌های شهری حدود ۵/۲ میلیارد متر مکعب برآورد می‌شود. این فاضلاب‌ها دارای آلودگی‌های زیست‌شناختی و شیمیایی گسترده است. به علت استقرار بخش مهمی از فعالیتهای صنعتی در محدوده‌های شهری، بخش مهمی از آلودگی ناشی از فعالیتهای صنعتی کشور به صورت «منتشر» انجام می‌شود که از فاضلاب‌های خانگی قابل تفکیک نیست. زباله‌ها و فاضلاب‌های شهری به شیوه‌های مختلف باعث آلودگی‌های محیط‌زیست و منابع آب شهری و مراکز جمعیتی مجاور می‌شوند.
– بخش مهمی از فاضلاب‌های خام شهرهای بزرگ و مراکز استان‌ها به طور وسیعی برای کشت محصولاتی به کار گرفته می‌شوند که در مجاورت شهرها تولید و به طور عمده به شکل خام مصرف می‌شوند. این شکل از بهره‌برداری از آب آلوده منجر به آلودگی گسترده و در مواردی غیر قابل جبران و شیوع بیماری‌های مهلک می‌شوند.
– در مجموع، مشکلات اصلی فاضلاب‌های شهری به تبع آن مسائل زیست‌محیطی مرتبط با آب کشور، به دلیل تأثیر به سزا در آلوده‌سازی محیط زندگی شهرنشینان از نوع مشکلات بهداشت محیطی ارزیابی می‌شود.
– مشکل اصلی ناشی از فاضلاب‌های کشاورزی به طور عمده به صورت آلوده‌سازی منابع آب زیرزمینی به ترکیبات ازت‌دار در اثر کاربرد بی‌رویه کودهای شیمیایی است. بهره‌برداری از این منابع برای تأمین آب شرب مراکز جمعیتی و شهرها موجب بروز یا گسترش خطرات ابتلا به انواع بیماری‌ها شده است.
– در مجموع بسیاری از مسائل حاد مرتبط با مدیریت آب و محیط‌زیست در شهرها پدیدار شده و از فعالیتهای مستقر در شهرها و محدوده نفوذ آنها متأثر است. از این رو، هماهنگی‌های مدیریت آب و مدیریت شهری از این دیدگاه از درجه اهمیت بسیار بالایی برخوردار است.
۳- سایر مسائل اصلی مرتبط با آب
۳-۱- مسائل ناشی از مدیریت کاهش خطرات
– خسارات جانی و مالی
شواهد مختلفی حکایت از تقویت علل طبیعی و اجتماعی پیدایش سیلاب‌های مخرب در سراسر کشور دارد. از این رو، پیش‌بینی و چاره‌اندیشی و پیشگیری از شدت و میزان خسارات جانی و مالی سیلاب‌ها از اولویت زیادی برخوردار است. به طور معمول شهرها از آسیب‌پذیری بیشتری برخوردار هستند و هماهنگی دستگاه‌های مختلف مدیریتی ذیربط در این زمینه حایز اهمیت زیادی است.
– امنیت غذایی
امکان بروز پدیده خشکسالی دوره‌ای در سطح منطقه‌ای یا ملی همواره وجود دارد. این امر به ویژه از دیدگاه تولید مواد غذایی داخل کشور و سهم آن در تأمین نیازهای بنیانی آحاد افراد مملکت حایز اهمیت زیادی است. از این رو پیش‌بینی و چاره‌اندیشی در این زمینه با مشارکت مدیریت آب و سایر دستگاه‌های مسئول برای حفظ امنیت ملی ضرورت دارد.
۳-۲- مسائل اجتماعی و سایر مسائل زیست‌محیطی طرح‌های بزرگ توسعه منابع آب
مسائل اجتماعی مدیریت توسعه منابع آب به دلیل آثار و پیامدهای دامنه‌دار اقدامات مرتبط با آب (آثار معطوف به غیر) در کشور ما رو به گسترش است. تشخیص، سنجش و چاره‌اندیشی در این گونه موارد برای بالابردن درجه اعتبار و صحت تصمیم‌گیری‌ها، رعایت موازین عدالت اجتماعی و کاهش مقاومت مردم و رعایت موازین حفاظت از محیط‌زیست در مقابل اقدامات و تدابیر مختلف مدیریت منابع آب اهمیت روزافزونی دارد. گستردگی این پیامدها در طرح‌های بزرگ توسعه منابع آب و در بهره‌برداری از منابع آب زیرزمینی حایز اهمیت بیشتری است.
با توجه به تراکم و رشد جمعیت و میزان بهره‌برداری از منابع آب بالقوه حوضه‌های آبریز، مسائل مدیریتی حوضه‌های آبریز کشور به قرار جدول زیر در ۵ گروه رتبه‌بندی شده است.
طبقه‌بندی حوضه‌های آبریز از نظر شدت مسائل مدیریت منابع آب
|
ملاک طبقه‌بندی |
نام حوضه‌ها |
رتبه‌بندی |
احتمال تشدید مسائل در آینده |
رهیافت کلی |
|
حوضه‌هایی که دارای رشد و تراکم جمعیتی زیاد و درصد بهره‌برداری بالا از منابع آب بالقوه هستند. |
دریاچه نمک*، زاینده‌رود*، هریرود- کشف‌رود*، بختگان*- مهارلو*، گرگان* و شاپور- دالکی* |
درجه یک |
زیاد و کنترل بسیار دشوار است. |
به تدابیر ویژه مدیریتی درسطح بالای مملکتی نیاز دارد.
|
|
حوضه‌هایی که دارای تراکم جمعیتی کم و درصد بهره‌برداری بالا از منابع آب بالقوه هستند. |
سیاه‌کوه*، دق‌سرخ*، درانجیر*، مرکزی، کال‌شور*، ابرقو- سیرجان*، جازموریان، میناب- بندرعباس*، لوت، رودکل*، اترک، مشکیل*، خواف و مند*. |
درجه دو |
زیاد و قابل کنترل |
هماهنگی آمایشی می‌تواند بسیار کارساز باشد.
|
|
حوضه‌هایی که دارای تراکم جمعیتی و درصد بهره‌برداری کم از منابع آب هستند، اما توسعه منابع آب در آنها با مشکلات طبیعی عمده‌ای روبرو است. |
ساحلی خلیج فارس*، بلوچستان- جنوبی*، جزایر خلیج فارس* و ریگ‌زرین* |
درجه سه |
زیاد و قابل کنترل |
هماهنگی آمایشی می‌تواند بسیار کارساز باشد.
|
|
حوضه‌هایی که علی‌رغم تراکم جمعیت زیاد امکانات توسعه منابع آب در حد مناسب وجود دارد. |
کرخه*، ارس، دز،کارون*، طالش، مرزی غرب*، ارومیه، مرداب، سفیدرود و ساحلی شمال |
درجه چهار |
کم است |
پیش‌بینی طرح‌های توسعه و تقویت برنامه‌ریزی منطقه می‌تواند کارساز باشد. |
|
حوضه‌هایی که در آنها تراکم جمعیت کم و امکانات توسعه منابع آب بسیار زیاد است. |
مارون- جراحی، زهره- هندیجان و هامون- هیرمند* |
درجه پنج |
کمترین است |
پیش‌بینی طرح‌های توسعه و هماهنگی آمایشی کارساز است.
|
*حوضه‌هایی ستاره‌دار دارای رشد جمعیت بالاتر از متوسط کشور (در سال‌های ۷۲- ۱۳۶۲) هستند.
source:iswm.ir